|
Goňşy [[döwlet]]ler: [[Owganystan]], [[Eýran]] Yslam Respublikasy, [[Gazagystan]] we [[Özbegistan]].
==Nebit Senagaty==
YangycÝangyç-energetik kompleksin duzuminde TurkmenistanynTürkmenistanyň senagaty nebir kanlerini acmakdaaçmakda geologik-gozleggözleg ishlerindenişlerinden, nebit cykarmakdançykarmakdan, ony dashamakdandaşamakdan we nebiti gaytadangaýtadan ishleyanişleýan karhanalardan ybaratdyr. TurkmenistanynTürkmenistanyň terriroriyasyndaterritoriýasynda nebit cykarmakçykarmak ishlerininişlerinin encemeençeme asyr taryhy bar. Hazirki wagtda TurkmenistanynTürkmenistanyň nebit kanlerinin 14-sinde nebit cykarylyarçykarylýar (olaryn 11-si gury yerdeýerde we 3-si Hazar denzinin Hazar shaherininşäheriniň yanyndakyýanyndaky boleginde).
1999-njy-njy yyldaýylda TurkmenistandaTürkmenistanda nebit cykarylyshyçykarylyşy yediýedi million tonna boldy. YurdumyzynÝurdumyzyn nebiti TurkmenbashyTürkmenbaşy we SeydiSeýdi shaherlerindakişäherlerindaki zawodlarda gaytadangaýtadan ishlenilyarişlenilýar.
==Suw resurslary==
EkerancylygynEkerançylygyn geografiki yerleshishiýerleşişi ilkinji nobada-suwaryshsuwaryş suwlarynynsuwlarynyň yayrayshyýaýraýşy, olaryn mocberimoçberi we peydalanylshpeýdalanylş derejesi bilen basglanshyklydyrbasglanşyklydyr. [[TurkmenistanTürkmenistan]]da suwaryshsuwaryş maksatlary ucinuçin, esasan, deryaderýa we yerastyýerasty suwlary peydalanylyarpeýdalanylyar. [[Garagum]] colundeçolunde maldarcylygynmaldarçylygyn esasy suw upcunciligiupçunçiligi guyularguýular arkalydyr. DeryanynDerýänyn suwlaryny suwaryshsuwaryş ucinuçin peydalanmakpeýdalanmak maksady bilen suwaryshsuwaryş yaplaryýaplary gazylyar. [[TurkmenistanTürkmenistan]]ynyň in uly deryasyderýäsy [[AmyderyaAmyderýa]] bolup, ol yurdumyzynýurdumyzyn gundogar-demirgazyk bolegini kesip gecyargeçýar. EkisheEkişe yaramlyýaramly yerlerinýerlerin we ilatyn kop bolegi bolsa yurdunýurdun gunorta-gunbatar boleginde yerleshyarýerleşýar. Emma ol yerdeýerde suw upjunciligiupjunçiligi oran yetmezcilikýetmezçilik edyaredýär. YoneÝone suwaryshsuwaryş suwunyn gaty cakliçakli yerlerindeýerlerinde suw bilen upjun etmek maksady bilen, [[AmyderyaAmyderýa]]nynnyň suwunyn bir bolegini gunorta-gunbatara Garagum deryasyderýäsy bilen gonukdirildi.
==TurkmenistanynTürkmenistanyň adminstratiw-terrirotialterritoriýal bolunishibolunişi.==
Rayon emele getiriji tasirlesin esasynda, TurkmenisstanTürkmenistan ashakdakyaşakdaky rayonlararaýonlara bolunyarbolunýar:
*TurkmenistanTürkmenistan-bir bitewi halk hojalyk toplumy.
*WelayatWelaýat tipli uly ykdysady rayonlararaýonlara bolunyarbolunýar, (olar 5 sany).
*AshgabatAşgabat-garashsyzgaraşsyz, Bitarap TurkmenistanynTürkmenistanyň paytagtypaýtagty. AshgabatAşgabat shaherişäheri ozöz derejesi boyuncaboýunça statusyna eyedireýedir.
*Uly ykdysady rayonlarraýonlar kicikiçi rayonlararaýonlara bolunyarlerbolunýarler. (Olar 15 sany).
*KiciKiçi rayonlarraýonlar ozöz gezeginde hojalyk-adminstratiw etraplara bolunyarbolunýar (49 sany)
*Ykdysady rayonlarynraýonlaryň esasy bolegi shaherlerdirşäherlerdir. (olar 20 sany).
*ShoncaŞonça shahercelereşäherçelere bolunyarbolunýar (81 sany).
*GeneshliklerGeneşlikler ykdysady rayonlarynraýonlaryň oba yerlerindakiýerlerindaki bolumidir. (528 sany).
*Oba ykdysady rayonlarraýonlar kicikiçi ilatly punktlara bolunyarbolunýar (1876 sany).
SheylelikdeŞeýlelikde, TurkmenistandaTürkmenistanda rayonlasdyrmagynraýonlasdyrmagyn 9 basgancagybasgançagy emele geldi. Olaryn birinjisi we ikinjisi dowletdöwlet ahmiyetliahmiýetli mikrayonlardyrmikraýonlardyr. UcinjisiUçinjisi kicikiçi rayonlardyrraýonlardyr. Dordunji, bashinjibaşinji. altynjy, yedinjiýedinji, sekizinji we dokuzynjy basgancaklarbasgançaklar-mikrayonlardyrmikraýonlardyr. Bu sistema giryangirýan birliklerin 8-si (kicikiçi rayonlardanraýonlardan bashgasybaşgasy) adminstratiw organlary tarapyndan edara edilyaredilýar. Munun oziözi ykdysady-durmushdurmuş rayonlashdyrmaraýonlaşdyrma bilen adminstratiw-territoriyalterritoriýal bolunshiginbolunşigin bir bitewi sistemasyny yeneýene-de bir gezek subut edyaredýar.
==Oba hojalygynynhojalygynyň umumy hasiyetnamasy==
Yurdumyzyn ykdysady oba hojalygy oran mohum ahmiyete eyedir. TurkmenistandaTürkmenistanda ondurilyan onumlerin 40%-den gowragy oba hojalyk onumleridir.
TurkmenistandaTürkmenistanda oba hojalygy, esasan, iki pudakdan: ekerancylykdanekerançylykdan we maldarcylykdanmaldarçylykdan ybaratdyr. EkerancylykEkerançylyk oba-hojalykda ondurilyan umumy onumin 67%-ini we maldarcylyk 33%-ini onduryar. SheylelikdeŞeýlelikde yurdumyzda oba hojalygyn esasy ugry ekerancylykdyrekerançylykdyr. TurkmenistanynTürkmenistanyň Prezidenti Saparmyrat TurkmenbashynynTurkmenbaşynyň “Taze“Täze oba” syyasatynasyýasatyna layklykdalaýklykda oba hojalygynda hususy eyecilikeyeçilik osmegine gin yolýol acyldyaçyldy. 1998-nji yyldaýylda oba hojalygynyn umumy onuminin 62%-ini ilatyn hususy hojalyklary ondurdi. Geljekde onun tutyantutýan orny has artar. TurkmenistandaTürkmenistanda azyk bolculygybolçulygy doretmekde oba hojalygyna bashbaş rol degishlidirdegişlidir. Oba hojalygynynhojalygynyň umumy onuminin yarysyndanýarysyndan gowragy azyk onumlerinin payynapaýyna dushyarduşýar.
==HimiyaHimiýa senagaty==
YurdumyzdaÝurdumyzda himiyahimiýa senagatynyn ilkinji karhanasy Merkezi [[Garagum]]da yerleshenýerleşen [[Derweze]] kukurt zawodydyr. Ol 1928-nji yyldaýylda guruldy we jowzaly klimat shertlerindeşertlerinde, transport taydantaýdan amatsyz bolany ucinuçin, bu zawod dine [[1961]]-nji yylaýyla cenliçenli ishledildiişledildi. [[Gowurdak]]daky kukurdin kani acylandanaçylandan son, ol yerdeýerde [[1932]]-nji yyldaýylda kukurt zawody isheişe girizildi.
HimiyaHimiýa senagaty has kop pudakly senagat. Ol dag magdan himiyahimiýa, esasy himiyahimiýa, nebit himiyahimiýa, durmushdurmuş himiyasyhimiýasy we farmasewtika yalyýaly himiyahimiýa senagaty kop pudaklary oz icineiçine alyaralýar.
==Ekerancylygy==
YurdumyzdaÝurdumyzda ekerancylygynekerançylygyn ashakdakyaşakdaky pudaklary osdurilyar
*[[DanecilikDaneçilik]]
*[[PagtacylykPagtaçylyk]]
*[[Gok ekerancylykekerançylyk we bakjacylykbakjaçylyk]]
*[[MiwecilikMiweçilik we uzumcilikuzumçilik]]
*[[Mal iymitiiýmiti otlar]]
YokardakyÝokardaky ekinlerin tutyan meydanymeýdany 1 mln. 700 mun gektardan ([[1999]]-njy yyldaýylda) gowrak bolup, olarda esasy orun [[danecilikdaneçilik]] we [[pagtacylygapagtaçylyga]] degishlidegişli. Dane ekinlerinin we gowacanyngowaçanyn ekin meydanlarymeýdanlary ahli suwarma ekerancylygynekerançylygyn 80% -ne barabardyr.
==TurkmenistanynTürkmenistanyň ykdysady-geografik yerleshishiýerleşişi==
GarashsyzGaraşsyz we baky Bitarap TurkmenistanTürkmenistan dowletidöwleti Gundogaryn we Gunbataryn kop yuertlaryna tarao gidyan gadymy “Beyik“Beýik Yupek”Ýupek” sowda yollarynynýollarynyň catrygyndaçatrygynda, geografik taydantaýdan innan amatly yerdeýerde yerleshyarýerleşýar. ShonaŞona gora-de, TurkmenistanynTürkmenistanyň territoriyasynynterritoriýasynyn usti bilen Gadymy we Orta asyr dowurlerinde hem dunya bazarlaryna tarap kerwen yollary, yodalary gecipdir.
Uzaklarda baslanan kerwen yolunyn bir sahsy oz dowrunde gadymy siwilizasiya merkezlerinin biri bolan Merwin usti bilen gecipdir. Gundogardan Yewropa tarap uzalyp gidyan kerwen yolunyn sowda merkezlerinin biri bolan gadymy Koneurgenc hem “Turkustanyn derwezesi” diylip atlandyrylypdyr.
Merkezi Aziyanyn dowletlerine garanda Turkmenistan Russuia Federasiyasynyn Yewropa bolegine yerleshen ykdysady-geografik rayonlaryna, Kawkazyn garashsyz dowletlerine ha yakyn we amatly yerleshmegi bilen tapawutlanyar. Ol dowletler Merkezi Aziya dowletlerine ozlerinin transit yuklerini Turkmenistanyn usti bilen dashayarlar. Hazar denzinin kenaryna Turkmenbashy porty Merkezi Aziyanyn “Gunbatar derwezesi” hasaplansa, “Turkmenabat-Gonrat-Beynew” demir yoly derwezesi.
Merkezi AziyanynAziýanyň beylekibeýleki dowletlerinedöwletlerine garanda TurkmenistanynTürkmenistanyň duzluk territoriyalaryterritoriýalary has agdyklyk edyar. Bu bolsa yurdumyzyn dunya bazarlaryna tarao cykalgalaryn has kop bolmagyna amatly shertler doredyar. Mysal ucin, TurkmenabatTürkmenabat-HayratonHaýraton aralygynda Amyderya-Hyrat we Atamyrat-Ymamnazar awtomobil yollary arkaly Lyutfabat, Etrek-Gurgen, AshgabatAşgabat-Gowdan-Bajygyran awtomobil yollaryndan bashga-da, EyranEýran Yslam Respublikasyna tarap Tejen-Sarahs-Mashat demir yolunyn gurulmagy dunya bazaryna tazetäze cykalgadyr.
TurkmenistanTürkmenistan landshaftynynlandşaftynyn esasy bolegini meydanymeýdany boyuncaboýunça Sahara we Gobi colluklerindençolluklerinden son dunyadedünýäde ucunjiuçunji orny eyeleyaneýeleýan Garagum coliçoli tutyartutýar. Ol hojalyk taydantaýdan heiz az ozleshdirilenozleşdirilen. Ol yashayshynýaşayşyn seyrekligiseýrekligi, juda az orumlashanlygyorumlaşanlygy, yssylygy bilen tapawutlanyar. Emma yerastyýerasty tebigy baylyklarynbaýlyklaryn kopdurliligi bilen TurkmenistanTürkmenistan indi dunyyadünýä bellidir.
Turkmenistanyn gin meydanynyn 7%-gur ilatly obalaryn, suwarymly ekerancylyk massiwlerinin, iri shaherlerinin, gur gatnaw yollaryn, oazislerin payyna dushyar. Derya julgelerinin, suwarysh kanallarynyn, da eteklerinin ozleshdirilen yerleri-oazisler Turkmenistanyn koplenc cetki kunjeklerinde yerleshyarler. Garagum deryasynyn zonasy Turkmenistanyn gunorta boleginin ululy-kicili kop oazislerini yeke-tak suwarysh sistemasyna birikdiryar.
Turkmenistanyn klimat resurslary, gun radiyasynyn yokary derejeli oba hojalygyna yaramly gunlerin kop bolmagy, klimatyn gurak we kontinentallygy bilen hasiyetlendirilyar. Tutushlygyna alanynda Turkmenistanyn agroklimat resurslary oba hojalygyny, onun esasy ugry suwarymly ekerancylygy alyp barmak ucin amatlydyr. Yurdumyzyn mineral-cig mal resurslary boyunca dunyade bay yurtlaryn hatarynda duryar. Mundan bashga-da, Turkmenistanyn territoriyasy himiki cig mallaryn, gurlushyk materyallaryn zapasyna hem bay yuert hasaplanylyar.
==TurkmenistanynTürkmenistanyň ilaty we zahmet resurslary==
Ilatyn sanynyn artyshyartyşy, esasan, iki sany usul bilen kesgitlenilyar. Birinji usul, bu on ygtybarly we umumy Kabul edilen usul-ilatyn ucdantutmauçdantutma yazuwynynyazuwynyň gecirmekdengeçirmekden, ikinji usul bolsa, hey ilatyn kopelishinikopelişini hasaplamakdan we ona baha bermekden ybaratdyr. Ilatyn ucdantutmauçdantutma yazuwynynyazuwynyň materiallarynynmateriallarynyň ylmy we praktiki ahmiyeti ulydyr.
GarashsyzGaraṣsyz TurkmenistanTürkmenistan dowletinindöwletiniň taryyhynda ilkinji gezek ilatyn ucdantutmauçdantutma yazuwyýazuwy GDA dowletlerinindöwletleriniň arasynda ilkinji bolup 1995-nji yylynýylyn 10-njy yanwaryndanýanwaryndan 20-nji yanwarynaýanwaryna cenliçenli gecirildigeçirildi.
TurkmenistanynTürkmenistanyň BirleshenBirleṣen Milletler GuramasynynGuramasynyň 1995-204-nji yyllarýyllar dowrunde yerýer sarynyn ilat yazuwynynýazuwynyn nabatdaky tapgyryny gecirmegigeçirmegi yglan edenden son, bu mohum ishiiṣi amala ashyranaṣyran ilkinji dowletdirdöwletdir:
Turkmenistanyn_ilat_sanynyn_kopelishininTurkmenistanyň_ilat_sanynyň_kopelişiniň tablisasy shuṣu yerdeýerde:
[http://tk.wikipedia.org/wiki/Image:Turkmenistanyn_ilat_sanynyn_kopelishi.JPG Shu yerde]
== Administratiw Gurluşy ==
[[Image:TurkmenistanNumbered.png|thumb|250px|right|Türkmenistanyň welaýatlar]]
Türkmenistan baş welaýat we ayratyn paýtagt şaherdenşäherden ybaratdyr.
{| class="wikitable"
| 