Atmosfera: Wersiýalaryň arasyndaky tapawut

Ozon (O3) gazy azlygyna garamazdan (3,2 • 109 t.) stratosferada we mezosferada döreýän hadysalarda uly orun eýeleýär. Ol 0-70 km beýiklik aralygynda duşup, massasynyñ esasy bölegi 25-35 km beýik aralygynda ýerleşýär. Ozon kislorodyñ molekulasyna ultramelewşe şöhleleriñ täsir etmeginden, aşaky gatlaklarda bolsa ýyldyrym razrýadlarynyñ täsirinden döreýär. Bu gaz gün radiasiýasynyñ 4-%-ni özüne siñdirýär we ýer üstündäki janly-jandarlary günüñ korpuskulýar we ultramelewşe şöhlelerinden goraýar.

Atmosferadaky durnuksyz elementleriň biri hem kömürturşy gazydyr. Ol agaçlaryň gury agramynyň 45-50 %-ni tutýar. Howada kömürturşy gazynyň döremekligi organiki däl jisimleriň ýanmagynyň we organiki maddalaryň çüýremeginiň, janly jandarlaryň ulanan (işlän) howasynyň hasabyna bolỷar. Şeýle hem bu gaz hereket edýän wulkanlar, tokaý agaçlarynyň ot almagy, tebigy gazly çeşmeler zerarly köpelip biler. Muña mysal edip 1883-nji ýylda atylan Karakatau, 1912-nji ýylda atylan Katmaý wulkanlaryny we Tunguskiý meteoritini almak bolar. Kömürturşy gazy (CO2) organiki birleşmeleriň turşulyk önümi bolup, olaryň çüỷremeginden we ýanmagyndan (şol sanda ýangyçlar hem ýananda), haýwanlaryň dem almagyndan bölünip çykýar. CO2 mukdary köplenç halatda hemişelik ýagdaýda bolýar, ýöne howanyň ýere galtaşýan gatlagynda ýerli şertleriň aýratynlygyna hem bagly bolýar. Iri senagatly şäherlerde ol has duýarlyklydyr. Senagatly sebitlerde kömürturşy gazynyň mukdary 0,05 % çenli ýokarlanyp biler, şäherlerden uzakda 0,03 % köp bolmaýar. Polýar guşaklykda bu görkeziji has-da azdyr, meselem, Antarktikada bary-ýogy 0,0205 %. Bu gaz atmosfera howasynyň beýleki gazlary bilen täsirleşme (reaksiýa) geçirmeýär. Atmosferanyň turbulentliligi zerarly CO2 mukdary beýiklik boýunça az üýtgeýär. Ýöne bu gazyň mukdary has ýokary beýiklikde azalmagy mümkin. Bu gazyň saklanýan araçägi 70-100 km beýiklikden geçmeýär. Soñky 100 ýylyñ içinde onuñ mukdary Ýer togalagy boýunça 0,029 %-den 0,032 %-e, iri şäherlerde bolsa 0,05 %-den 0,07 %-e çenli artypdyr. Elbetde, bu ýer ýüzünde kömrüñ, nebitiñ, gazyñ, magdanly we magdan däl jynslaryň işlenilmeginiñ hasabyna bolup geçýär.