Fransiýa XIX asyrda: Wersiýalaryň arasyndaky tapawut
Content deleted Content added
Gysgaça mazmuny ýok |
|||
Setir 1:
'''Mowzuk: Fransiýa XIX asyrda.'''
▲'''MEÝILNAMA'''
1. Fransiýanyň ykdysady we syýasy durmuşy.
Line 10 ⟶ 7:
2. Ikinji imperiýanyň ykdysady çäreleri we onuň netijeleri.
3. Ikinji imperiýanyň daşary we baknalyk syýasaty.
1830-njy ýylyň Gorkut aýynyň 26-da Fransiýada çap edilýän “Manitor” gazetinde 1814-nji ýýlyň Nartiýasy doly gadagan edilýär diýen habar çap edilýär. Munuň özi Fransiýada kanuny nesle geçijiligiň bes edilýändigini aňladýardy. Indiden beýläk metbugat azatlygy üýtgedilip, her 3 aýdan oňa rugsat bermek hakynda meselä seredilýärdi. Ondan başga-da saýlanan palatalar dargadylýardy, hem-de täze saýlaw Kanuny boýunça deputatlaryň sany 258 getirilýärdi. Şol bir wagtyň özünde saýlawçylaryň ¾ bölegi azaldylýardy. Şol habarda saýlawlaryň wagty (6 we 13 sent) we palatalaryň mejlisiniň Ruhnama aýynyň 28-de açylýanlygy habar berilýärdi.
Line 19 ⟶ 13:
Hökümet Ýurtda (Parižde) hiç hili bidüzgünçilikler bolmaz diýen pikir bilen Parižde we Wersalda saklanýan 14 müň goşuna hem hiç hili görkezme bermedi. (hatda şa Karl X aw etmäge gidipdi).
Emma Gorkut aýynyň 26-sy güni agşam deputatlaryň 1 bölegi gozgalaňyň gutulgysyzlygyna göz ýetirip ondan soň çykyş edip başladylar. Şol wagtyň özünde ähli ýerlerde “Ýaşasyn partiýa!”, “Ministrler ýok bolsun” diýen şygarlar öňe sürüldi.
Gorkut aýynyň 27-de ýurduň köp sanly çaphanalary ýapylýardy, çaphanalaryň işçileri beýleki işçiler bilen öz nägileliklerini bildirýärdi. Halk berkitmeler gurup başlady. Emma Parižiň goşunlaryna baştutanlyk etmek üçin general Marmonyň bellenmegi ýagdaýy üýtgemedi, sebäbi onuň özi hem “1814-nji ýýlyň Partiýasynyň” tarapdarydy, şonuň üçin hem ol öz ofiserlerine “gozgalaňçylar özi ok atmasa siz ok atmaň” diýen buýruk berdi.
Emma eýýam goşun gozgalañçylaryñ berkitmelerini böwsüpdi, gan dökülipdi, köçelerdäki yşyklar döwülýärdi, agaçlar çapylýardy. Goşun bölüminiñ baştutanynyñ buýrugy boýunça şäher gabaw ýagdaýynda diýilip yglan edildi. Başlanan ýaragly gozgalaña işçiler, senetçiler, ownuk söwdagärler, talyplar, soldatlar we ofiserler hem işeññir gatnaşdylar. Şol sebäpden hem Gorkut aýýnyñ 28-de gozgalañ köpçülikleýin häsiýete geçdi. Oña fransuzlardan başga-da ýurtda ýaşaýan daşary ýurt wekilleri, ýagny italýanlar,ispanlar, portugallar, polýaklar, grekler, nemesler, iñlis ruslar.
Gorkut aýynyñ 29-da gozgalañcýlar Týuilri köşgüni eýeläp, onuñ depesinde 1789-1794 ýýlyñ rewolýusiýanyñ 3 reñkli baýdagyny dikdi. Goşun yza çekilip şanyñ şäheriñ gyrasynda Sen-Klu köşgünde ýerleşdiler. Şa Karl X gozgalañçylaryñ öñünde güýçsizdi. Şonuñ üçin hem ol Gorkut aýynyñ 26-ñ kararyny aýyrdy.
Emma Týuilri eýelenen soñ deputatlar açykdan-açyk hereket edip başladylar. Olar bank eýesi Laffitiñ töweregine ýygnanyp, hereket etmegiñ esasy maksatnamasyny düzdüler. Täze kabinetiñ başlyklygyna gersog Mortemor bellendi, ol 1814-nji ýýlyñ Hartiýasynyñ tarapdarydy. Şeýlelikde Burleonlar monarhiýasyny saklap galmak başa barmady. Rewolýusiýa “Karl x! Burbonlar ýok bolsun” diýen şygarlar bilen ýeñdi. 1830-njy ýylyñ Gorkut aýýnyñ 30-da çap edilen manitestde Gersog Orleonskiý ýurduñ şalygyna hödürlenýärdi.
Line 30 ⟶ 24:
Şeýlelikde gersog Orleonskiý wagtlaýyn hökümdar edilip bellenýär. Alp Arslan aýynyñ 2-de Karl x
Tagtdan el çekdi. Alp Arslan aýynyñ 16-da Fransiýadan Angliýa gitdi. Alp Arslan aýýnyñ 9-da Lni Filip Orleanski fransuzlaryñ şasy edilip ykrar edildi. Netijede bütin ýurt döwlet öwrülişiginiñ amala aşyrylandygyny ykrar etdi. Fransiýada Iýul monarhiýasy dikeldildi. (1830-1848)
1830-njy ýýlyñ Alp Arslan aýynyñ 14 –de täze partiýa kabul edildi. Şoña görä deputatlar palatasynyñ hukuklary giñeldilýärdi, ýerli we oblast öz-özüñi dolandyryş girizilýärdi. Milli goşun döredilýärdi we ş.m. fransiýadaky 1830 ýýlyñ rewolýusiýasy Belgiýada onuñ Golland garaşsyzlygyna garşy göreşini güýçlendirdi we özbaşdak döwletiñ emele gelmegine getirdi. Iýul rewolýusiýasy Saksoniýada,Braunşweýde, Gassen-Kassel we beýleki german döwletlerine täsir etdi.
Fransiýada Gorkut aýynyñ rewolýusiýasynyñ baş netijesi hem buržuaziýanyñ dworýanlaryñ üstünden ýeñişini berkleşdirmekden ybaratdy. Emma 1830-1848-nji ýyllar aralygynda ýurtda maliýe aligarhiýasy höküm sürýärdi, onuñ düzümine esasan hem bankirler “demir ýok eýeleri”, kömür kärleriñ hojaýynlary, iri mülkdarlar we ş.m. girýärdiler.şol sebäpden hem maliýe topary deputatlar palatasynda kanunlary üýtgemäge haklydy, girdejili ýerleri paýlap bermek (ministrlik wezipesinden tä temmäki satýan dükanlara çenli).
Umuman, maliýe aristokratiýasy döwlet apparatynda uly wezipeleri eýeledi, ol döwletiñ baýlygynyñ ummasyn bölegini ulanyp, özüne ýurduñ ähli kompaniýalaryny garaşly etdi. Beýle ýagdaý bolsa döwletiñ býutžet gytçylygyny artdyryp başlady.
Şa Lni Filip barada gürrüñ edilende onuñ özi Fransiýanyñ iñ iri tokaý hojaýýny we maliýeçisidi, şonuñ üçin ol maliýe toparlarynyñ agalygynyñ pugtalanmagynyñ tarapdarydy. 1814-nji ýylda onuñ şahsy baýlygy 800 mln franka golaýdy. 40-njy ýýllaryñ ahyryna diñe 4 sany fransuz bankirleriñ umumy baýlygy 2,5 mlrd frankdy. Şeýlelikde döwletiñ artyp barýan bergisi maliýe toparlarynyñ syýasy täsirini güýçlendirip, oña häkimiýetiñ hem tabyn bolmagyna getirdi. XIX asyryñ 30-40-njy ýyllarynda Fransiýanyñ ykdysady kuwwaty Ỳewropada Angliýadan soñ 2-nji ýerdedi. Bu döwürde ýurtda hakyky senagat rewolýusiýasy ýaýbañlanypdy.
XIX asyryñ ortalaryna önümçiligiñ fabrik görnüşi dokma senagatynda agdyklyk edýärdi. Pagta we onuñ önümlerini öndürmek ýüñ önümçiligi has ösüpdi. Ýüpek önümçiligi boýunça Fransiýa dünýäde I orundady. Şunuñ bilen 1 hatarda ýurduñ agyr senagatynda-da öñegidişlik duýulýardy. 1847-nji ýýlda çoýun erediji kärhanalaryñ 2/3 böleginde daş kömür ulanylýardy. Ýurduñ ykdysadyýetinde täze pudaklar ilki bilen himiýa senagaty, rezin, reñk, spiçka önümçiligi ýola goýuldy.
1828-nji ýýlda Pariž gaz bilen yşyklandyrylyşy 30-njy ýýllaryñ başynda bolsa dünýäde ilkinji gezek köçeleri astaltlamak işi amala aşyryldy. Emma häli özüniñ demir ýol gurluşygynda gämi gurluşykda Fransiýa Angliýadan, Prussiýadan, ABŞ-dan yza galýardy.
Gorkut monarhiýasy ýýllarynda Fransiýa häli agrar ýurt, esasan hem daýhan ýurtlylygyna galýardy. Şol döwürde 35 mln ilatyñ 75%-ti oba ýaşaýjylarydy. 1825-47 ýýllar aralygynda oba-hojalyk önümi öndürilişiniñ umumy möçberi 38% artdy, emma ol ýeterlik däldi. Sebäbi oba hojalygyñ tehniki üpjünçiligi ýeterlik däldi, ondan başgada-da kärende ýerleriniñ tölegleri artdy, hem-de daýhanlaryñ alan kreditleri olary yzyna gaýdyp bermegi kynlaşýardy.
Fransiýada Gorkut monarhiýasynyñ ilkinji güñlerinden başlap ýiti syýasy göreş başlandy. Şa Lni Filip iñ gorkulysy respublikaçylardy. Olar açyk ýagdaýda 2 topara bölünip, olaryñ birisi aram respublikançylar esasan hem “Nasional” gazetiniñ daşynda üýşdüler. Ol topar esasan hem: Fransiýada respublikany berkarar etmek bilen saýlaw hukugyny giñeltmek ugrunda çykyş edýärdiler.
Ikinji topar (radikal) reforma gazetiniñ daşyna üýşdüler. Olar ähliumumy saýlaw hukugy, sosial-ykdysady özgertmeleriñ maksatnamasyny kabul etmegiñ tarapdarlarydyrlar. Bulardan başga-da 30 ýyllarda (XIX asyr) Fransiýada respublikan gizlin guramalar “halk dostlary” jemgyýeti:, we ş.m. Emma olar hökümet tarapyndan yzarlanýardy we gizlin hereket etmeli bolýardy.
XIX asyryñ I ýarymynda kontinental Ỳewropanyñ köp ýurtlarynda maşyn önümçiligine (Manutaktu) önümçilik geçirip başlandy. 1848-1849-njy ýýllarda Pariže, Wena, Berlin, Rim birnäçe Ỳewropa ýurtlarynyñ paýtagtlary rewolýusion merkezlere öwrüldi. Bu döwürde Ỳewropa ýurtlarynda ähliumumy göreşiñ ýetilişmegi, halk gozgalañlarynyñ uly germi, milli azatlyk hereketiniñ güýçlenmegi has ösüpdi. Fransiýada Gorkut monarhiýasynyñ içeri we daşary syýasaty onuñ garaýşyna oppozisiýasynyñ döremegine getirdi. Onuñ düzüminde işçiler, daýhanlar Aziýanyñ esasy bölegi. Bu esasan hem maliýe aristokratiýasynyñ agalygyna garşydy. 1847-nji ýýlyñ Bitaraplyk Fransuz parlamentiñ kanun çykaryjy sesiýasy açyldy. Onda ilki bilen hökümetiñ içeri we daşary syýasaty berk tankytlandy. Esasan aram topar tarapyndan ol hem hasaba alynmady. Şondan soñ parlementde-de ýurtda-da hereketler başlandy. 1848-nji ýýlyñ Baýdak 22-de Parižiñ müñlerçe ilaty şol sanda talyplary meýdançalara çykdylar. Olar polisiýa bilen çaknyşdylar. Ilkinji barikadalar gurdular. Şeýle ýagdaýda milli goşunyñ esgerleri we hem gozgalañçylara ok atmakdan ýüz öwürdi.
Baydak aýynyñ 23-I gününiñ ahyryna şa Lni Filip emele gelen ýagdaýdan gorkup hökümetiñ başlygy Gizony wezipesinden aýyrýar. Täze hökümetiñ başyna graf Mole bellenilýär. Emma köpçülik monarhiýa garşy öz çykyşlaryny dowam etdirýärdiler. Baýdak aýynyñ 24-i güni paýtagtyñ möhüm edaralary gozgalañçylaryñ eline geçdi. Lni Filipp tagtdan el çekmäge mejbur boldy we maşgalasy bilen Angliýa gaçdy.
Týuiri köşgi gozgalaňa gatnaşyjylaryň eline geçdi, şa tagty Bastiliỳa meỳdançasyna çykarylyp dabara ỳakyldy.
Line 58 ⟶ 52:
Rewalüsiỳanyň ỳeňmegi netijesinde wagtlaỳyn hökümet döredilỳär.(ol koalision) bolup häsiỳeti boỳunça ylalaşylyjydy. B.H. başlygy edilip Dỳupandel Sr, ol 1789-1794 ỳ we 1830 fransuz rewalision gatnaşyjy. Hakykadan-da bolsa onuň wezipesini hem daşary işler ministri Lomartin ýetirýärdi.
Birnäçe wagtalap edilen jedellerden soň Fransiýa respublika diýip yglan edildi. Şol bir wagtda ähliumumy saýlaw hukugy hakynda kanun kabul edildi.
Wagtlaýyn hökümet haýal etmän dörediji ýygnagy saýlawlary belledi. Ol 1948 ýylyň Gurbansoltan 26-da geçirildi. Saýlaw netijesinde b/z respublikaçylar. Dörediji ýygnagyň 880 ornundan 500 eýeledi.
Line 72 ⟶ 66:
Netijede kanun çykaryjy ýygnak dargadyldy, bonapartizme garşy syýasy güýçler tussag edildi, galan garşylyk görkezen güýçler hem dargadyldy. Ähli ministirleriň başynda bonapartistik wekiller goýuldy.
Emma L. Bonopartda hem-de Bitaraplyk 10-y partiýasyna hem L Bonopartyň häkimýeti kanuny ykrar etmek gerekdi. Şoň üçin 1851 ý Bitaraplyk 21-de “geçirilen” probossit netijesinde ol 17 mln ses bilen häkimýete geldi. L Bonopart 1852 ý Bitaraplyk 2-de Napaleon 3 ady bilen imperatorlyga bellendi.
Napeleon 2 d/p Napaleon I ogly hasap edildi, ol ýurdy hiç haçan dolandyrmady, gersog Reýştag 21-ar. çykýar. 2-respublika tamamlanyp indi 2-iniperiýa döredilidi. Täze imperator iri senagatçylara we daýhanlaryň 1 bölegine dabanýardy. Napaleon III jemgiýetiň dürli toparlary we gatlarlary bilen ylalaşykly syýasat geçirmegä ymtylýardy, şoň üçin ol 2-nji imperiýa parahatly imperiýa bolar diýip aýdýardy.
Line 80 ⟶ 74:
XIX asyryň 50-ýyllarynda Fransiýa Krym urşuna gatnaşýar. (1853-1856), ol ýurdy köp çykdaja goýdy, hiç hili peýda bolmady. Krym urşundan soň Fransiýa Italýan işlerine gatyşyp başlady. Napaleon 3 şol döwürlerde “Karbonariý” lakamyny hem alypdy, sebäbi Italiýany birleşdirmegi boýun alypdy. Emma ol oňa başartmady.
2-nji imperiýa özüniň daşary syýasatynda bakna syýasaty hem işçeň amala aşyrýardy. 1857-1858, 1860 ýylda Hytaýa garşy hereket edip ony birnäçe agyr şertlerde boýun etdi. 1858 Yylda Fransiýa Wetnanyň 1 bölegi basyp aldy, 1863 ýylda Kombožanyň üstünden hem Fransuz agalygy dikeldildi.
Emma Fransiýa özüniň daşary syýasatynda birnäçe şowsuzlyklara hem duçar boldy. Ol 1867 ýylda Meksikadan el çekdi. 60-njy ýyllarda fransuz rus gatnaşyklary ýitileşdi. 1867 ýylda frans-pruss gatnaşygynyň ugry gaçdy. 1866 ýylda fransuzlar tarapyndan Sues kanalynyň açylmagy işçileriň gaharyny getirdi. Napaleon 3-ň Italiýany bileşdirmek syýasatynyň başa barmanlygy Italýan halkyny Fransiýadan daşlaşdyrdy. Şeýlelik bilen 60-njy ýyllaryň ahyryna Fransiýanyň Ýewropa döwletleriniň aglabasy bilen gatnaşygy erbetleşdi.
Umuman, XIX asyryň 70 ýyllarynyň başlarynda 2-nji imperiýanyň hökümýetiniň içeri hem daşary syýasaty uly şowsuzlyklara getirdi.
[[Kategoriýa:Taryh]]
| |||