Wikipediýa

Birinji Garagum urşy: Wersiýalaryň arasyndaky tapawut

Browse history interactively
← Ozalky wersiýa bilen aratapawutIndiki wersiýa bilen aratapawut →
Content deleted Content added
WizualWikitekst
→‎top: using AWB
Fixed typo
Bellik: Mobil düzetme Mobil web-düzetme
Setir 1:
1920-nji ýylyň Türkmenbasy (ýanwar) aýynda Jüneýit hanyň Hywa tagtyndan agdaryp, Garaguma çekilmegi bilen basmaçylyk hereketi yzygiderli dowam edyän uly syýasy häsiyete eýe bolup baslady.
 
1921-nji ýylyň Gurbansoltan (aprel) aýynyň 21-sindende Jüneýit hanyň 1000-e atly – ýaragly nökerleri gyzyl esgeriň kiçeňräk otrýadyny gylyçdan geciirpgecirip Ýylanlyny eýeledi. Gorkut aýynyň 17-nde olar AkdepeAkdepede duran otrýad bilen söweşe girdiler. ÝöňeÝöne gyzyl esgerler tarapyndan berk gaýtarwulgaýtawul görlensoň yza çekilmäge mejbur boldular.
 
Şol ýylyň tomsunda Daşoguz etraplarynda Jüneýit han öz goşuşynagoşunyna nöker toplady. Oňa ilatdan ýene-de 25 atly gelip goşuldy. Nökerler Tagta (häzihäzirki Görogly), Ýylanly, KöneütgençKöneürgenç, Goňrat, Hojaili ýaly etrap merkezlerine çapawulçylyk etdiler.▼
 
▲Şol ýylyň tomsunda Daşoguz etraplarynda Jüneýit han öz goşuşyna nöker toplady. Oňa ilatdan ýene-de 25 atly gelip goşuldy. Nökerler Tagta (häzi Görogly), Ýylanly, Köneütgenç, Goňrat, Hojaili ýaly etrap merkezlerine çapawulçylyk etdiler.
1921-nji ýylyň Sanjar aýynyň 5-nde Köneürgençde Horezm Halk Sowet Respublikasynyň delegasiýasy Jüneýit han bilen ýaraşyga gol çekdi. Ýaraşygyň şertlerine görä, Jüneýit hanyň Hywa türkmenleriniň ýanyndaky türkmen meýletin toparlaryny dargatmak baradaky we beýleki talaplary berjaý edildi.
 
Onuň bilen birlikde Horezm Respublikasynyň dokumentiniň düzümminedüzümine Jüneýit handan iki adam girizmek, oňsoňamonsoňam hanyň ýaşakal ýerine köneürgenjiňKöneürgenjiň 40  km günbatalaryndagünbatarynda Garasaç diýlen ýere Amyderýadan ýap çekip bermek barada ylalaşyga gelindi. Başga-çaBaşgaça aýdylanda Horezm Respublikasy Jüneýit hanyň ähli talaplaryny berjaý ermägeetmäge razylyk etdi.
 
Buhara Halk Sowet Respublikasynyň ýolbaşçýlaeynyňýolbaşçylarynyň hem käbirleriniň Türküstan hökümýeti bilen “mäşi bişişenokdy”. Olar ýurtdan rus goşunlarynyň çykarylmagyny talap edýärdiler. Buharada Kerki we Çärjew welaýatlarynda basmaçy toparlary peýda bolup, ýagdaý has-da ýitileşdi. 1922-nji ýylyň baharynda Gd Buharadaky basmaçylara Türkiýeden bu yere gelen Enwer paşşa ýolbaşcýlykýolbaşçylyk edip baslady. Onuň täsiri bilen basmaçylaryň sany gün – günden artyp, tiz wagtyň içinde 16 müň adama ýetdi.
 
Basmaçylyk hereketi indi diňe Demirgazyk Türkmenistanda däl eýsem beýleki raýonlarda hem döräp başlady. 1921-nji ýylyň Alp – Arslan aýynda Murgap, Tejen derýalarynyň aşak akymynda basmaçy toparlary peýda boldy. MusalMysal üçin HjagulyHojaguly hanyň ýolbaşçylygynda Tejen we Sarahs etraplarynda hereket edýän basmaçylar toparyna 600 atly dagy bardy. Ýeri gelende aýtsak, Hojaguly han 1918-1920-nji ýyllarda Jüneýit han Hywada hanlyk sürende onuň ýanynda bolup, gullugyny edipdi. Ol häzirem Jüneýit bilen ýakyn aragatnaşykdady.
 
Elbetde, Jüneýit han Kerki, Çärjew taraplarynda hereket edýän basmaçy toparlarynyň döremeginden habarsyz däldi. Şeýlelikde dürli regionlarda dörän basmaçy toparlary göräýmäge dagynyk ýaly bolsa-da hakykatda olar Jüneýit han bilen baglanyşyklydy. Ol mümkin boldugyça hemme türkmen taýpalaryny “kapyrlara” ýagny Sowet häkimýetine garşy aýaga galdyrmaga çalyşýardy. Onuň pikiriçe baknadylarbaknadar orslar bilen bolşewik orslaryň arasynda tapawut ýokdy. Olaryň ikisem türkmeni özüne boýun egdirmäge, has takygy türkmen halkyny öz gününe goýman, onuň boýununaboýnuna nboýuntorlukboýuntorluk salmaga gelipdi. Şunuň üçünemüçinem Jüneýit han türkmeniň ili ýaragty tutanyň ata çykmagyny talap edýärdi. Kimde kim söweşden ýüz öwürse has beteri bolşewiklere goşulsa, ol Jüneýit üçin ganym duşmandy.
 
1922-nji ýylyň Sanjar aýynda Hywada türkmenlerden we özbeklerden düzülen meýletinçiler toparlary döredilip, tolly pulemýotly, Somolýotly Gyzyl Goşun bölümleri bilen bilelikde Jüneýit hanyň üstüne iberildi. 1923-nji ýylyň ortalaryna çenli GoplaňgyrGaplaňgyr, Akýaýyr, oklysuzek diýlen ýerlerde balykly, Aknabat – Göknabat, Igde guýularynyň ýanynda Orta guýuda uly söweşler bolup, basmaçylaryň esasy güýçleri palaç ýatyrylan ýaly ýatyryldy, ençeme çarwa obalar ýakylyp ýndyryldy. Gyzyl esgerler müňlerçe düýe, on müňlerçe goýun olja aldylar. Jüneyit han Garagumyň has jümmüşine yza çekilmäge mejbur boldy.
 
1922-nji ýylyň awgustynda Gd Buharada söweşde Enwer paşşa öldürildi. Buhara basmaçylarynyň beýleki Serdarlary OwgasnystanaOwganystana geçip gitdiler. 1923-nji yylyň ortalaryna çenli ferganada, Zerewşanda hem basmaçylyk hereketi gutarnykly suratda derbi – dagyn edildi.
 
Emma Jüneýit hanyn at – owazasynyň ýaýran ýerlerinde basmaçylyk herejetihereketi hiç togtamaýardy. Gaytam kem – ekmdenkemden giňelýärdi. Onuň esasy sebäbi bolşewikleriň eden – etdilikleridi. Mysal ücinüçin, 1923-nji ýylda HowzHorezm Halk Sowet Respublikasy Sosialistik respublika diýlip yglan edildi. Şonuň bilen birlikde haýdan – haý kazyýetler ýatyrylyp, sowet kazyýetleri girizildi.
 
1924-nji ýýlyň Türkmenbaşy aýynyň ilkinji günlerinde Horezm respublikasynyň gd raýonlarynda oturan özbek ilaty aýaga galdy. Şol bir wagtyň özünde olar Jüneýit hanyň ýanyna öz wekillerini iberip, ondan gozgalaňy goldamagyny soradylar. Hut şol wagtyň özünde beýleki dilegasiýanydelegasiýany bolsa Hywa iberip, Horezm sowet sosialistik respublikasynyň hökümýetinde sowet mekdeplerini ýatyrmak, ozalky mekdepleri, medereseleri dikeltmek, kommunistleri respublikadan çykaryp kowmak barada ýötiteýörite ultimatum berdiler.
 
Elbetde “üstünlikden” basy aýlanan Horezm SSR-niň hökümeti gozgalaňçylaryň talaplaryny berjaý etmedi. Jüneýit han bolsa diňe bir kömek bermek däl eysem gozgalaňa umumy ýolbaşçylygam öz üstüne aldy. Özem ol döwre çenli han yene-de mazaly güýç toplady. Onuň nökerleriniň arasynda zakaspi türkmenlerem hatda owganly türkmenleriň onlarçasy bardy. Hanyň goşuşynagoşunyna dürli ýerlerden ýarag ok – däri ýükli kerwenleriň ençemesi eýýäm gelipdir.
 
KelteminatdanKelteminardan hana beýleki türkmen obalaryndan Jüneýit hana kömege gelen köp sanly türkmen atlylaryna ata taýpasynyň baştutany Agajan işan ýolbaşçylyk edýärdi.
 
1924-nji ýylyň TürkmenbasyTürkmenbaşy aýynyň 10-da umumy sany 6-7 müňe ýetyän gozgalaňçylar Hywany gabadylar. Ýanynda müňlerçe atlysy bolsa-da Jüneýit han bada – bat söweşe giri bermän, ozaly bilen Hywa halkyna Hywanyň kethudalaryna hat üsti bilen ýuzlendi.
 
Hywa galasyny garaýjylar ol ýüzlenmäniň nähili täsir edendigi barasynda häzirlikçe maglumat ýok. Emma ondan garaşylan netijäniň çykmandygy welin bellidir. Galanyň içinde 100 sany gyzyl esger, 700-den gowrak eli ýaragly goragçy bardy, olara bolşewikler hem komsomollar ýolbaşçylyk edýäridi. Olaryň elinde 10 sany pulemýot bardy. Tiz wagtyň içinde Hywanyn goragçylaryna Daşoguzdan 80 adamly türkmen özbek meýletinleçiler otrýady, Hojailiden 130 adamly gyzyl esger otrýadly kömege geldi. Aldym – berdimli söweşler baslandy. Bu wagtlar Hywany goraýjylara kömek üçin iberilen. 82-nji Türküstan atly polky hem ýetip gelýärdi. Bu polk ozal Ferganada we Buharada bamaçylygy basyp ýatyrmaga gatnaşypdy. Polk Türkmenbaşy aýynyň 22-sinde Çärjewe gelip, durman Hywa tarap gecip gitdi. Şol aýyň 28-nde Jüneýit han polkyň golaý gelenini bilip, nökerleri bilen galany taslap ýene-de Garaguma siňdi.
Çeşmesi: "https://tk.wikipedia.org/wiki/Birinji_Garagum_urşy"