Hytaý Halk Respublikasy: Wersiýalaryň arasyndaky tapawut
Content deleted Content added
Setir 50:
== Taryh ==
=== Hytaý VIII – XV asyrda ===
200 ýyl VIII asyrdan tä X asyryň ortalaryna çenli Hytaý jemgyýetinde iri ýer eýeçilik gatnaşyklarynyň döreýşi döwri boldy. Maýda eýeçilikden iri ýer eýeçiligine geçildi we gülläp ösdi. VIII-IX asyrlarda öndüriji güýçler ösdi. Demiri hojalykda giň peýdalandylar. Metallaryň öndürijiligi artdy.
IX asyryň başynda demiriň öndürilişi VII asyr bilen deňeşdirende 2,5 gezek artdy - kümüş 2 gezek. Duz öndürmek ösdi . Irrigasiýa – suw gurluşygy ösdi. Ekin meýdanlary giňeldi. Hasyllyk artdy, ýüpek gurçugyna üns berildi. Çaý, gant çiňrigi,pagta ekildi.
Hünärmentçilik ösdi. Guýma manetalary hökümet öndürdi. Harby we oba hojalyk gurallary kämilleşdi. Ýüpek, kagyz öndürmek, çakyrdarçylyk, gant gaýnatmak, gämi gurluşygy ösdi.
Köp ussahanalar – işçi kärhanasy söwda hünärmentçiligiň merkezlerinde ýerleşipdirler. Olar daýhanlardan salgyt hökmünde alynýan önümleriň hasabyna işläpdirler. Onda iri ýer eýelerine degişli adamlar işledilipdir.
Jemgyýetçilik zähmet bölünişigi netijesinde hünärmentçilik oba hojalykdan bölünip aýrylypdyr. Şäherlerde hünärmentçiligiň jemlenmegi bilen Çanan, Loýan ýaly şäherler baýapdyr. Mukaddes ýerlerde, gämi duralgalarynda täze şäherler peýda bolupdyr. Süýthor, söwdagärler peýda bolupdyr. Bu pula bolan talaby güýçlendirilipdir. Kagyz pullar metal bilen çalşypdyr. X-XI asyrda bolup geçýär.
Şäherleriň hünärmentçilik, söwda merkezleriniň ykdysady kuwwatynyň artmagy öz-özüňi dolandyrşa geçmäge mümkinçilik beripdir. Şäherler döwletýerlerinde ýerleşipdirler. Obadakylar garyplaşyp, olara hojalyk ýöretmek kyn bolupdyr. Bölünip berilen ýerleriň peýdasy pes bolup jemgyýetde deňsizlik güýçli duýlupdyr.
Hytaýda döwlet hökümetiözüniň syýasy, ykdysady funksiýalarynyň amala aşyrmak üçin raýat, harby adamlary we harby güýçleri artdyrmaly bolupdyr.
Sebäbi oňa goňşy ýurtlar howp salyp durupdyr, üstesine ýurduň içki howpsuzlygy üçinde zerurdy.
Goşunda edara ediji gatlagy artmagy, ýurtda boş ýerleriň artmagyna getirdi. Bu ýerler iri ýer eýeçiligiň eline geçdi. Hususy ýer eýeçiligi diňe ýokary synp wekilleriniň arasynda ýaýramak maýda ýer eýelerinde-de bolupdyr. Üstesine VIII asyrda Koreýa Tan nebereleriniň golundan boşady.Asly türk bolan An lu-şan Mongoliýanyň territoriýasynda ep-esli ýerlere eýeçilik etdi. Onuň elinde harby güýç bardy.
755 ýylda An Lu şanyň goşuny 150 müňe barabardy. Ol Kaýfyn ugruna 756 ýylda Çanan şäheri eýeledi. Ýöne oňa warwarlar we goňşy halklar garşylyk görkezdi.
755 ýylda Hytaýda 53 mln oba ýaşaýjysy bardy. Daşary döwletler bilen bolýan uruşlar köp çykdaýjyny talap etdi. 60-70 ýylda salgyt reformasy geçirildi. Ýaşyna, saglyk ýagdaýyna seretmän halka salgyt salyndy. Oňa pomestiýalaryň eýeleri, çinownikler, söwdagärler, hat-da hünärmentler hem çekilýär. Döwlet öri meýdanlaryny bölüp bermän satyp başlady. Bu iri ýer eýelerine garşy göreşlere getirdi.
874-901-nji ýylda uly daýhanlan gozgalaňy bolup geçdi. Şol gozgalaňa Huan Çao ýolbaşçylyk etdi. Ol irki Orta asyr ezişiň mazmunyny üýtgetdi. Hytaýda täze agrar gatnaşyklary peýda boldy.
907-nji ýyldan Çžou Wen köşk agdarylyşygynyh geçirip, Sun nebereleri häkimiýete geçdi.
90 ýylyň içinde Hytaýda bäş neberelik çalyşdy. Mongollaryň göçüp-gonup ýörän maldarçy-awçy taýpalar kudanlar öz döwletini döredip şolaryň adyndan Kudan imperiýasy adyny alypdyr. Soňa baka Kudan döwleti bütin gündogar Aziýada iň güýçli deržawa öwrülýär. Býanhe, Ýanszy derýalarynyň basseýinlerinde suwarymly ýerlerde ekarançylyk ösdi. Hytaý sözüni Kudan diýip mongollar kabul edip alyp, şondan ýaýran söz. (907-1125).
Kudanlar günbatarynda manžurlar, uýgur eýeçiliklerini Hytaýyň demirgazyk ýerlerini eýelediler. Gündogar Aziýada Kudan döwleti iň güýçli döwletleriň birine öwrüldi. Ýöne has-da hytaýlylar we boýun egdiren halklarygarşylyk görkezip başlady. Hytaý welaýatlarynda kudanlylara garşy uly gozgalaňlar turdy. 960 ýylda goşun hem kudanlylara garşy göreşe aýga galýar. Suk nebereleriniň agalygyda şu döwürden başlanýar. (960-1279) 300 ýyla golaý dowam edip Sun beýik döwletiň paýtagty Kaýfyn bolupdyr, soňra Hançžou bolýar. Dokmaçylyk senagaty ösdi, Tehniki täzelikleriň ornaşdyrylmagy, dokmaçylyk stanioklarynyň täzelenmegi, dokma howlulary peýda boldy. Olar ýüpegi srap bereni üçin salgydy, dokalan mata görnüşinde alýardy. Şäherleriň sany onuň ilatyda gün-günden artypdyr. 1400-1700 müň ilat ýaşapdyr. Söwda pul dolanyşygynyň ösmegi bilen mis ýetmezçiligi duýulýar, öňe derek demir pullar çykarylýar. X asyryň ahyrynda XI asyryň başlarynda kagyz pullar döräpdir.
Bu ýerde agrar syýasata syn etsek ýeriň aglaba köpüsi süýthor, ýokary gatlagynyň elinde jemlenipdir, 80 % ýerleri nkärende beripdirler. Käbir hojaýynlaryň 300-500 müňlerçe kärendeçisi bolupdyr. Salgytlaryň sany gün-günden artýardy. 150 ýylyň içinde 200-den gowrak iri we maýda gozgalaňlar bolup geçipdir. Kudan we Tungus basybalyjylaryna garşy gozgalaňlaram başlanýar.
XI asyryň 30-40 ýyllarda ýagdaý ýitileşenden soň reformator orta çykdylar.
Ýöne olaryň reformalary durmuşa geçmedi. Ýokardaky özgerişleri geçirip, dörän ýagdaýdan çykalga gözlediler, ol hem bolmady. Ýurtdaky gozgalaňlaryň köpüsi basybalyjylara garşy gönükdirildi. 1125 ýylda Kudan döwleti dargady. Kudanlylaryň bir bölegi Merkezi Aziýa gitdi, Gara hytaýlylaryň döwleti döräp 1211 ýyla çenli ýaşady.
1127-1279 ý. günorta Sun neberiligi täzeden ösdürildi. Paýtagty Pekin boldy.
Ýöne Mongol çozuşlaryda güýçlendi. 1215 ýýlda Pekini eýeldiler. Mongollar şu ýerde oňat öz agalygyny dikeltmegi üçin 70 ýyla golaý wagt gerek bolupdyr. Mongol çozuşlary Hytaýyň ykdysady, durmuş ösüşine, medeniýetine ters täsir etdi.
Demirgazyk köp ýerleriň ilaty gidip, boşap galdy, esasy ilat günortada ýaşaýardy. Ýurdy ilki başda mongollaryň özi dolandyrdy. Çingiz hanyň ogly Ugedeý (1229-1241) soň Hubilaý (1269-1291) ol salgydy ýola goýdy, ilat ýazuwyny geçirdi. Ahyr soňy demirgazyk Hytaýyň iri ýer eýelerini döwleti dolandyrmaga çekmeli boldy. Ol XIII asyryň 90 ýyllarynda Ýawa adalaryna harby deňiz ýöreşini gurady.
XIV asyryň ortalarynda Ýuan imperiýasynyň ykdysadyýeti pese gaçdy. Huanhe derýasy ugruny üýtgetdi. Ekin meýdanlaryny suw basdy. Şäher bazarlary boşap galdy. Köp ussahanalar dükanlar ýapyldy. Täze kagyz pullaryň girizilmegi bilen hünärmentleriň, söwdagärleriň, süýthorlaryň tozmagyna getirdi. Ýurtda ýagdaý çylşyrymlaşdy. Daýhanlar ýaraga ýapyşdylar, olary şäherliler hem goldady. Daýhan hereketleri synpy ezişe we mongol agalygyna garşy gönükdirildi.
“Gyzyl goşunynyň” göreşi demirgazyk Beýik Hytaý diwarlaryna çenli hat-da ýurduň paýtagtyna çenli öz içine aldy.
Mongol çozuşlary ýurduň hojalygyny pese gaçyrdy. Çžu Ýuanyň goşuny 1368 ýylda demirgazykda Pekini eýeläp, Çingiz hanyň iň soňky nesli gaçdy. Täze Min nebereleri häkimiýete geçdi.
XIV asyryň başlarynda Min imperiýasynyň teýmirler döwleti bilen gatnaşyklary çylşyrymlaşýar. Hytaýlyklar Wýetnama çozup girip 1406-njy ýylda ony Hytaýyň bir welaýatyna öwrüpdirler. Hytaýlylar deňiz arkaly aragatnaşyk etmeklige uly üns beripdirler.
1415 ýylda Teýmuryň orun tutarlary Merkezi Aziýa we Samarkanda, Hindistana ýörişler edipdirler.
XV asyryň II-ýarymynda Min imperiýasy gowşap başlapdyr. Hytaýda maliýe çökgünligi başlapdyr. 1428 ýylda hytaýlylar Wýetnamdan çykýarlar we garaşsyzlygyny berdiler.
=== Hytaýdaky milli azat edijilik hereketi ===
| |||