|
== Tarîhı ==
Őz köküni [[Oguz han|Oğuz hạn]] türkmenden alıp kaydyạn '''Türkmen dili''' yetmişden kovrạk dövlet kuran [[Türkmenler|türkmenleriṇ]] durmuşında ayğıtlı hıdmatı yerine yetiripdir ve hẹzir hem [[Türkmenistan|Karaşsız, bạkî Bîtaraf Türkmenistạnda]] dövlet dili hıdmatını yerine yetiryẹr. '''Türkmen dili''' daşarı yụrtda yạşayạn [[Türkmenler|türkmenleriṇ]] hem millî dilidir. „Korkut Ata” ‘epics’i, [[Ýusup Balasagunly|Yusuf Balasağunlînıṇ,]] Hoca Ahmet Yasavînıṇ, [[Ýunus Emre|Yụnus Emrẹniṇ,]] Novayînıṇ, Nesîmîniṇ, FizulînıṇFizụlînıṇ, [[Döwletmämmet Azady|Ạzạdînıṇ,]] [[Magtymguly|Mağtımkulînıṇ,]] Andalîbıṇ ... eserleri türkmen dilinde yazılıpdır ve asırlarıṇ dovạmında türkmen halkına kulluk edip gelipdir.
1990-ncı yılıṇ 24-nci ‘may’inde [[Türkmenistan|Türkmenistạnda]] dil hakında karạr kabụl edildi ve 1993-nci yılıṇ 12-nci ‘april’inde tẹze türkmen elifbiyine geçmek hakında Fermạn kabụl edildi. 1996-ncı yılıṇ 1-nci ‘January’sinde türkmen millî elifbiyi ulanılışa gîrizildi. Kadîm dövürlerde [[türkmenler]] arap elifbiyini ulanıpdırlar... Türkmeniṇ hẹzirki ulanılyan edebî diliniṇ döreyşi köp kişi tarafından [[Magtymguly|Mağtımkulînıṇ]] şığrıyeti bilen bạğlanışdırılyạr. [[Magtymguly|Mağtımkulı]] ilkincileriṇ hatarında halkıṇ ulanyạn dilini őz çılşırımlı dînî-‘philosophy-‘social ‘theme’lerde yazılan şığırlarına sığdırmağı başarıpdır. Şol bir vağtıṇ őzünde gündelik türkmen durmuşınıṇ meselelerine hem örẹn yiti çemeleşmeğiṇ hötdesinden gelendiği üçîn türkmenleriṇ ve beyleki [[Merkezi Aziýa|Merkezî ‘Asia]] halklarınıṇ ạrasında ayratîn hormata eyedir. Hẹzirki dövürde türkmen dili halkạra resmî dụşuşıklarıṇ, ‘symposium’larıṇ, ılmî maslahatlarıṇ diline övrüldi. Daşarı yụrtlarda hem türkmen dili övrenilip başlanıldı.
== Görnüşleri ==
EdebiEdebî diliňdiliṇ '''agzekiağzeki''' weve '''ýazuwyazuv''' görnüşleri barbạr. '''AgzekiAğzeki sözleýişsözleyiş''' - bu ilkinjiilkinci nobatdanọbatda gepleşikdir. Gepleşik adatçaạdatça gysgakîsğa ýayạ-da ulurakulurạk sözlemlerden ybaratıbạrat bolup, gürrüňdeşlikdegürrüṇdeşlikde amala aşyrylýarạşırılyạr. Ol özüniňőzüniṇ dürli heňdeheṇde aýdylýandygyaydılyandığı weve duýgyduyğı öwüşginlerineövüşğinlerine baýdygybạydığı bilen tapawutlanýartafạvutlanyạr. '''ÝazuwYazuv sözleýşisözleyşi''' bolsa haýsydyrhaysıdır bir "Görüş dilini" döredip bilenokbilenọk, ol diňediṇe dolydọlı ýayạ-da dolydọlı däldẹl görnüşe geçirilen sesli sözleýşisözleyşi gaýtalamagakaytalamağa (okamagaokamağa) ýardamyạrdam edýäredyẹr. ÝazuwdaYazuvda ulanylýanulanılyğn dyngydînğı belgilerbelğiler hem janlycạnlı sözleýşiňsözleyşiṇ intonasiýasyny‘intonation’ını, dürli öwüşginliövüşğinli manymạnî-mazmunynymazmụnını dolydọlı berip bilenokbilenọk. ÝazuwYazuv arkalyarkalı beýanbeyạn edilen sözleýişsözleyiş ýazýanyazyạn adamyňạdamıṇ ýokyọk ýagdaýyndayağdayında oňaoṇa düşünilmegidüşünilmeği üçinüçîn niýetlenilýärniyetlenilyẹr. Ol agzekiağzeki sözleýişdensözleyişden tapawutlylykdatafạvutlılıkda diňediṇe bir döwürdeşlerdövürdeşler üçinüçîn niýetlenilmänniyetlenilmẹn, eýsemeysem geljekkigelcekki nesil üçinüçîn hem niýetlenilendirniyetlenilendir. ÝazuwYazuv sözleýşisözleyşi sözleriňsözleriṇ öränörẹn taraşlanylyptaraşlanılıp saýlanylypsaylanılıp alnandygyalnandığı, söz düzümleriniňdüzümleriniṇ hem sözlemleriniňsözlemleriniṇ hashạs dolulygydọlulığı bilen agzekiağzeki sözleýişdensözleyişden tapawutlanýartafạvutlanyạr.
== BölümleriBőlümleri ==
'''Fonetika‘Phonetics''' - (grekçe‘greekçe: '''[phonetike] [phone – ses]''') – diliňdiliṇ ses gurluşykurluşı baradakybạradạkı ylymdyrılımdır. Fonetikanyň‘Phonetics’iṇ amalyamalı bölüminiñbőlüminiṇ biribîri-de '''orfoepiýadyr‘orthoepy’dir''' ('''[orthos]''' – dogrydoğrı weve '''[epos‘epics]''' – „söz” diýmekdirdiymekdir). Ol „dogry„doğrı aydylyşaıdılış baradakybạradạkı ylym”ılım” diýmekdirdiymekdir. Fonetika‘Phonetics bilen '''[grafika‘graphics]''' hem (grekçe‘greekçe: '''[grapho]''' – „ýazýaryn”„yazyạrın” diýmekdiymek) yakynyakîn baglanyşyklydyrbạğlanışıklıdır. Ol sözleýşiňsözleyşiṇ seslerini harpharf arkalyarkalı şekillendirmek bilen meşgullanyarmeşğullanyạr.
'''Söz ýasalyşyasalış''' – täzetẹze sözleriňsözleriṇ döreýişdöreyiş serişdeleriserişteleri weve usullaryusụlları hem-de barbạr bolan sözlerin düzümi (gurluşykurluşı) baradakybạradạkı ylymılım.
'''Grammatika‘Grammar''' (grekçe‘greekçe: '''[grammatike]''') – diliňdiliṇ gurluşykurluşı baradakybạradạkı ylymılım. Ol iki bölümdenbőlümden: '''morfologiýadan‘morphology’den''' hem-de '''sintaksisden‘syntax’den''' ybaratıbạrat.
'''Morfologiya‘Morphology''' (grekçegreekçe: '''[morphe]''' – şekil, '''[logos]''' – ylymılım) – grammatikanyň‘Grammar’iṇ bir bölümibőlümi bolup, sözüňsözüṇ üýtgeýşiniűtğeyşini weve dilde barbạr bolan söz toparlarynytoparlarını öwrenýärövrenyẹr.
'''Sintaksis‘Syntax''' (grekçegreekçe: '''[sintaxis]''') – „düzmek” diýmekdirdiymekdir). Ol söz düzüminiňdüzüminiṇ weve sözlemleriňsözlemleriṇ görnüşlerini, gurluşynykurluşını öwrenýärövrenyẹr.
'''Fonetikanyň‘Phonetics’iṇ''' weve '''grammatikanyň‘grammar’iṇ''' esasyndaesạsında türkmen diliniňdiliniṇ '''orfografiýasy‘orthographe’ı''' (dürsdürst ýazuwyyazuvı) weve '''punktuassiýasy‘punctuation’i''' işlenilipîşlenilip düzülipdir.
'''‘Orthographe''' doğrı yazmağıṇ düzğünleridir.
'''Orfografiýa''' dogry ýazmagyň düzgünleridir.
'''‘Punctuation''' bolsa dînğı belğilerden peydạlanmağıṇ düzğünleridir.
'''Punktuassiýa''' bolsa dyngy belgilerden peýdalanmagyň düzgünleridir.
'''Leksikologiýa‘Lexicology''' (grekçe‘greekçe: '''[lexis]''' – „söz” weve '''[logos]''' – „ylym”„ılım”) – diliňdiliṇ sözlük düzümi baradakybạradạkı ylymılım.
'''Frazeologiýa‘Phraseology''' (grekçe‘greekçe: '''[phrasis]''' – „beýan„beyạn ediliş”) – dilde ulanylýanulanılyạn durnuklydurnuklı söz düzümleri baradakybạradạkı ylymılım.
'''Stilistika‘Stylistic''' - diliňdiliṇ labyzlylyklabızlılık serişdeleriserişteleri weve olaryňolarıṇ sözleýişdesözleyişde ulanylyşulanılış şertleri baradakybạradạkı ylymılım.
'''Sözleyiş medenyeti''' dil biliminiṇ edebî diliṇ ‘norme’larınıṇ sözleyişde amalî ulanılışını övrenyẹn bőlümi.
'''Sözleýiş medenýeti''' dil biliminiň edebi diliň normalarynyň sözleýişde amaly ulanylyşyny öwrenýän bölümi.
== Sözlükleri ==
'''Türkmen dili''' hakyndahakında, onuñonuṇ söz baýlygybạylığı baradabạrada ilkinjiilkinci ylmyılmî maglumatlarmağlụmạtlar XI asyryňasırıṇ meşhurmeşhụr dilçi alymyạlımı [[Mahmyt Kaşgarly|MahmytMahmụt KaşgarlynyňKạşgarlînıṇ]] arap dilinde ýazanyazan “Diwan“Dîvạn-yı-lugatluğạt-at-türk” atlyạtlı üç jiltdenciltden ybaratıbạrat sözlügindesözlüğinde berilýärberilyẹr. DiwanyňDîvạnıṇ adynyạdını türkmen diline “Türk dilleriniňdilleriniṇ sözlügi”sözlüği” diýipdiyip terjimetercime etmek mümkin. Bu sözlük diýlipdiylip atlandyrylsaạtlandırılsa-da, onda ses kanunalaýyklyklarykạnụna lạyıklıkları, söz ýasalyşyasalış, söz toparlarytoparları weve sözlem hakyndahakında hem maglumatlarmağlụmạtlar berlipdir. AlymẠlım sözlügesözlüğe girizengîrizen mysallarynymısạllarını türkmen weve beýlekibeyleki türkitürkî dillerde, olara berýänberyẹn düşündirişlerini bolsa arap dilinde ýazypdyryazıpdır. MysallarMısạllar hem arap diline terjimetercime edilipdir. Bu sözlük arap dilinde gürleýängürleyẹn musulman halklar üçinüçîn niýetlenilipdirniyetlenilipdir.
Belli sözlükşynassözlükşınạs S.AltaýewAltayev XX asyryňasırıṇ sowet‘soviet ýyllaryndayıllarında (70-njinci ýyllarayıllara çenliçenlî) sözlük düzülişini üç döwredövre bölýärbőlyẹr: 1) 20-30-njyncı ýyllaryıllar; 2) 40- 50-njinci ýyllaryıllar; 3) 60-70-njinci ýyllaryıllar.
Ilkinjiİlkinci sözlükleriňsözlükleriṇ biribîri J.A.BelýaýewiňBelyayeviṇ düzen rusçarussça-türkmençe sözlügidirsözlüğidir ([[Aşgabat|Aşğabạt]], 1913). Geçen asyryňasırıṇ 20-njinci ýyllaryndayıllarında iki dilli adalgalarạdalğalar sözlüguniňsözlüğiniṇ zerurlygyzerụrlığı ýüzeyüze çykýarçıkyạr. 1926-njinci ýyldayılda “Краткий русско-туркменский словарь применительно к нуждам государственной статистики ТССР” ([[Aşgabat|Aşğabạt]], 1926 ýy.) diýendiyen sözlük neşir edilýäredilyẹr. Bu sözlük esasanesạsan obaọba-hojalygyhocalığı, jemgyýetçilikcemğıyetçilik-syýasysıyasî weve ylmyılmî-tehniki‘technic’î adalgalaryạdalğaları özőz içine alypdyralıpdır. 1956-njyncı, 1968-njinci ýyllardayıllarda “Rusça“Russça-türkmençe” sözlügiňsözlüğiṇ bir tomlugytomluğı, 1968-njinci ýyldayılda şol sözlügiňsözlüğiṇ gysgaçakîsğaça görnüşi, 1986-87-njinci ýyllardayıllarda iki tomlugytomluğı neşir edilýäredilyẹr. 1962-njinci ýyldayılda ilkinjiilkinci gezek türkmen diliniňdiliniṇ düşündirişli sözlügisözlüği (“'''“TürkmenTürkmen diliniňdiliniṇ sözlügi”sözlüği'''” adyạdı bilen) neşir edilýäredilyẹr. AýryAyrı-aýryayrı ugurlaruğurlar boýunçaboyunça hem sözlükler neşir edilýäredilyẹr. 1967-njinci ýyldayılda S.MyradowanyňMırạdovanıṇ halyçylygahalıçılıga weve el hünärinehünẹrine degişli sözlügi, 1971-njinci ýyldayılda S.AtanyýazowyňAtanıyazovıṇ ýeryer-ýurtyụrt atlarynyňạtlarınıṇ düşündirişli sözlügisözlüği, 1960-njyncı ýyldayılda B.B.KerbabaýewiňKerbabayeviṇ düzen “Botanika“Botanique terminleriniň‘term’leriniṇ rusçarussça-türkmençe sözligi”sözliği”, 1962-njinci ýyldayılda Ç.B.BaýryýewiňBayrıyeviṇ, M.H.DawlekomowyňDavlekomovıṇ düzen latynçalatinça-rusçarussça-türkmençe medisina‘medicine’ sözleriniňsözleriniṇ sözlügisözlüği, 1974-njinci ýyldayılda J.HudaýberdiýewiňHudayberdiyeviṇ “Anatomiýa“Anatomy terminleriniň‘term’leriniṇ latynçalatinça-rusçarussça-türkmençe sözlügi”sözlüği”, 1973-njinci ýyldayılda G.MälikgulyýewiňMẹlikkulıyeviṇ fiziki‘physics’i adalgalaryňğdalğalarıṇ rusçarussça-türkmençe sözlügisözlüği, 1976-njyncı ýyldayılda “Türkmen diliniňdiliniṇ frazeologik‘phraseologique sözlügi”sözlüği”, 1988-njinci ýyldayılda A.BabakulyýewBabakulıyev, O.AkmämmedowẠkmẹmmedov tarapyndantarafından düzülen “Türkmen diliniňdiliniṇ ykdysadyıktısadî terminleriniň‘term’leriniṇ gysgaçakîsğaça sözlügi”, 2004-njinci ýyldayılda M.BabakulyýewBabakulıyev, Ö.MuhammetberdiýewMuhammetberdiyev tarapyndantarafından düzülen “Maglumatlar“Mağlụmạtlar tilsimatynyňtilsimatınıṇ adalgalarynyňạdalğalarınıṇ sözlügi”sözlüği”, bulardan başgabaşğa-da, 80-90-njyncı ýyllardayıllarda ikidilli okuwokuv sözlükleri, şeýleşeyle-de dürsdürst ýazuwyazuv hem dürsdürst aýdylyşaydılış boýunçaboyunça sözlükler neşir edildi.
ÝöneYőne türkmen dili boýunçaboyunça düşündirişli '''okuwokuv sözlikleri''', '''omonimik'''‘homonymic, '''etimologik‘etymologique sözlükler''', '''manydaşmạnîdaş sözleriňsözleriṇ''' (sinonimleriň‘synonym’leriṇ), '''garşyklyklykarşıklıklı manylymạnîlı sözleriňsözleriṇ''' sözlükleri henizhenîz neşir edilenokedilenọk. S.AtanyýazowAtanıyạzov tarapyndantarafından düzülen “Türkmen diliniňdiliniṇ sözköki sözlügi”sözlüği” (2004ý2004y.) etimologik‘etymologique sözlük düzmek babatdabạbatda edilen ilkinjiilkinci synanyşykdyrsînanışıkdır.
== Stilistika'Stylistic ==
'''Stilistika‘Stylistic''' – bu diliňdiliṇ labyzlylyklabızlılık serişdeleriniseriştelerini weve aragatnaşykạrakatnaşık etmegiňetmeğiṇ maksadymaksadı, ýagdaýyyağdayı (ebeteýiebedeyi) hem-de ulanylýanulanılyạn şertleri bilen baglylykdabạğlılıkda olaryňolarıṇ sözleýişdesözleyişde ulanylyşulanılış kanunalaýyklygynykạnụna öwrenýänlạyıklığını övrenyẹn dil baradakybạradạkı ylmyňılmıṇ özboluşlyőzboluşlı bir ugrudyruğrudır. ŞunuňŞunuṇ bilen baglylykdabạğlılıkda türkmen edebiedebî diliniňdiliniṇ birnäçebirnẹçe özboluşlyőzboluşlı stilleri‘style’leri aýratynlandyrylýarayratînlandırılyạr. Olara '''ylmyılmî, resmiresmî-işîş, jemagatçylykcemạğatçılık, çeper, gepleşik stilleri‘style’leri''' degişlidirdeğişlidir. Bu stiller‘style’ler aragatnaşykạrakatnaşık etmegiňetmeğiṇ (pikirfikir alyşmagyňalışmağıṇ) şertlerine görägörẹ iki topara – '''gepleşik''' weve '''kitap'''kitạp '''stillerine‘style’lerine''' bölünýärlerbőlünyẹrler. KitapKitạp stillerine‘style’lerine bolsa '''ylmyılmî, resmiresmî-işîş, jemagatçylykcemạğatçılık, çeper stilleri‘style’leri''' degişlidirdeğişlidir.
'''YlmyIlmî stil‘style''' – bu adamyňạdamıṇ ylmyılmî işineîşine mahsusmahsụs bolup, ylmyılmî pikirlenmäniňfikirlenmẹniṇ özboluşlylygyndanőzboluşlılığından gelip çykýançıkyạn umumyumụmî alamatlaryalạmatları (berk logiki‘logic yzygiderligiîzıgiderliği) bilen, şeýleşeyle-de bir topar hususyhusụsî alamatlaryalạmatları boýunçaboyunça tapawutlanýartafavutlanyạr.
'''ResmiResmî-işîş stil‘style''' adamlaryňạdamlarıṇ hem guramalaryňkuramalarıṇ arasyndaạrasında hukukhukụk weve kanunçylykkạnụnçılık ulgamlaryndaulğamlarında işîş hem resmiresmî gatnaşyklarykatnaşıkları alypalıp barmak üçinüçîn ulanylýarulanılyạr.
'''JemagatçylykCemạğatçılık (publistik‘publicist) stili‘style’i''' – bu stil‘style ilkinjiilkinci nobatdanọbatda köpçülikleýinköpçülikleyin habar beriş serişdelerineseriştelerine (gazetgazette, radio, teleýaýlymteleyạylım) häsiýetlidirhẹsiyetlidir.
'''Çeper eseriňeseriṇ stili‘style’i''' - çeper eser pikirfikir alyşmakalışmak, gyzyklanmakızıklanma döretmek, habar bermek hyzmatlarynyhıdmatlarını ýerineyerine ýetirmekyetirmek bilen birlikde, täsirtẹsîr etmek, tolgundyrmaktolğundırmak (estetik‘aesthetic) hyzmatynyhıdmatını-da özündeőzünde jemleýärcemleyẹr. EseriňEseriṇ awtory‘author’ı okyjynyokîcını özőz gahrymanynyňkahrımạnınıṇ ykbalyıkbạlı üçinüçîn tolgunmagatolğunmağa, gyzyklanmagakızıklanmağa mejburmecbụr edýäredyẹr.
'''Gepleşik stili‘style’i''' - sözleriňsözleriṇ aýdylyşyndaaydılışında gysgaltmalarakîsğaltmalara ýolyọl berilmegiberilmeği (alýaalyạ, gelýä…gelyẹ…), agzekiağzeki sözleýşesözleyşe mahsusmahsụs işlikîşlik zamanzamạn şekiliniňşekiliniṇ köp ulanylmagyulanılmağı (alamokalamọk, gelemokgelemọk), sözlem agzalarynyňağzạlarınıṇ grammatik‘grammatic taýdantạydan normalaşan‘norme’laşan tertibiniňtertîbiniṇ bozulmagybozulmağı (Geldiler gidenler), üm-yşaratlaryňışạratlarıṇ ulanylmagyulanılmağı, şonuňşonuṇ netijesindenetîcesinde-de sözleriňsözleriṇ, söz düzümleriniňdüzümleriniṇ, sözlemleriňsözlemleriṇ taşlanylmagytaşlanılmağı (ulanylmazlygyulanılmazlığı) bilen ýüzeyüze çykýarçıkyạr.
== Söz toparlarytoparları ==
AňladýanẠṇladyạn leksik‘lexic manymạnî görnüşleri, söz üýtgedijiűtğedici goşulmalarykoşulmaları weve sözlemde ýerineyerine ýetirýänyetiryẹn sintaktik‘syntactic hyzmatlaryhıdmatları boýunçaboyunça sözler '''söz toparlarynatoparlarına''' bölünýärlerbőlünyẹrler. Ol iki topara: '''özbaşdakőzbaşdak manymạnî aňladýanaṇladyạn söz toparlarynatoparlarına''' weve '''özbaşdakőzbaşdak manymạnî aňladmaýanaṇladmayạn söz toparlarynatoparlarına''' bölünýärbőlünyẹr. YlmyIlmî grammatikada‘grammar’de söz toparlary toparları '''isimlere, işliklereîşliklere''' weve '''kömekçi sözlere''' bölünýärbőlünyẹr.
'''ÖzbaşdakŐzbaşdak manymạnî aňladýanaṇladyạn söz toparlarytoparları:'''
'''AtlarẠtlar''' – bu söz toparytoparı bolup, zatlaryzạtları, düşünjeleridüşünceleri, hadysalaryhạdısaları, wakalaryvạkaları aňlatmagaạṇlatmağa hyzmathıdmat edýärleredyẹrler. Olar '''kim? nämenẹme? nirenîre?''' diýendiyen soraglarasọrağlara jogapcoğạp bolýarlarbolyạrlar.
'''Sypatlar'''Sıfatlar – '''nähilinẹhîli? neneňsineneṇsi? nätüýslinẹtűsli? haýsyhaysı?''' diýendiyen soraglarasọrağlara jogapcoğạp bolýanbolyạn, özőz manysyndamạnîsında zatlaryňzạtlarıṇ alamatynyalạmatını jemleýäncemleyẹn sözler bolan söz toparydyrtoparıdır. '''Sanlar'''Sạnlar - '''näçenẹçe? näçenjinẹçenci?''' diýendiyen soraglarasọrağlara jogapcoğạp bolup, zatlaryñzạtlarıṇ, düşünjeleriñdüşünceleriṇ sanynysạnını, mukdarynymukdạrını (bir, iki, üç, dörtdőrt, bäşbẹş) ýayạ- da sanalmakdakysạnalmakdạkı tertibinitertîbini (birinjibirinci hatar, bäşinjibẹşinci öýöy, üçünjiüçünci dükandükạn) añladýarlarạṇladyạrlar.
'''ÇalyşmaÇalışma''' – bu özőz hususyhusụsî manysymạnîsı bolmadykbolmadık weve beýlekibeyleki söz toparlarynyñtoparlarınıṇ (atlaryñạtlarıṇ, sypatlaryñsıfatlarıṇ, sanlaryñsạnlarıṇ) sözleriniñsözleriniṇ ýeriniyerini çalyşýançalışyạn sözleri özündeőzünde jemleýäncemleyẹn söz toparydyrtoparıdır.
'''IşlikÎşlik''' – bu hereketi ýayạ-da zadyňzạdıṇ ýagdaýynyyagdayını bildirýänbildiryẹn sözleri özünde jemleýäncemleyẹn söz toparydyrtoparıdır. Ol '''nämenẹme etdi? nämenẹme edýäredyẹr? nämenẹme etjeketcek? nämenẹme eder?''' diýendiyen soraglarasọrağlara jogapcoğạp bolýarbolyạr.
'''Hạllar''' kîmıldı-hereketiṇ alạmatını, hạl-yağdayını, nẹhîli yağdayda yüze çıkandığını görkezyẹn őzbaşdak mạnîlı söz toparıdır. Hạllar sözlemde îşliklere bạğlanıp, ahvạlạt hıdmatında gelyẹrler. Olar söz űtğedici koşulmaları kabụl etmeyẹrler.
'''Hallar''' gymyldy-hereketiň alamatyny, hal-ýagdaýyny, nähili ýagdaýda ýüze çykandygyny görkezýän özbaşdak manyly söz toparydyr. Hallar sözlemde işliklere baglanyp, ahwalat hyzmatynda gelýärler. Olar söz üýtgediji goşulmalary kabul etmeýärler.
'''ÖzbaşdakŐzbaşdak manymạnî aňladmaýanaṇladmayạn söz toparlarytoparları:'''
'''BaglaýjyBạğlaycı kömekçi''' - sözleri, söz düzümlerini weve goşmakoşma sözlemleriňsözlemleriṇ ýönekeýyőnekey sözlemlerini özaraőzạra baglamagabạğlamağa hyzmathıdmat edýänedyẹn kömekçi sözlere hem-de ownukovnuk böleklerebőleklere diýilýärdiyilyẹr.
'''Sözsoṇı kömekçiler''' őzbaşdak mạnî ạṇladyạn sözleriṇ ạrasındạkı dürli hîli garaşlı gatnaşıkları aṇladyarlar. Sözsoṇularıṇ haysı katnaşığı bildiryẹndiği olarıṇ öṇ yạnında gelyẹn sözleriṇ mạnîları bilen bạğlanışıklı yüze çıkyạr.
'''Sözsoňy kömekçiler''' özbaşdak many aňladýan sözleriň arasyndaky dürli hili garaşly gatnaşyklary aňladýarlar. Sözsoňularyň haýsy gatnaşygy bildirýändigi olaryň öň ýanynda gelýän sözleriň manylary bilen baglanyşykly ýüze çykýar.
'''OwnukOvnuk bölekbőlek''' - sözlere, şeýleşeyle-de sözlemlere dürli manymạnî ýokundylarynyyokundılarını berýänberyẹn söz böleklerinebőleklerine diýilýärdiyilyẹr.
'''Modal sözler''' (latynçalatinça '''"modus"''' terjimetercime edilende '''"tärtẹr, gyşarmakîşarma"''') - gepleýäniňgepleyẹniṇ habar berýänberyẹn maglumatynamağlụmạtına dürli derejelidereceli hem-de görnüşli garaýşynykarayşını aňladýanạṇladyạn sözlere diýilýärdiyilyẹr.
'''Ümlükler''' – bular gürleýängürleyẹn adamyňạdamıṇ içki duýgusynyduyğusını – begenjinibeğencini, şatlygynyşạtlığını, gynanjynykînancını, haýranhayrạn galmagynykạlmağını, gaharkahar-gazabynyğazabını, gorkusynykorkusını, nägileligininẹgîleliğini, ýigrenjiniyiğrencini weve şuňaşuṇa meňzeşlerimeṇzeşleri bildirýärlerbildiryẹrler, ýöneyőne olaryoları atlandyrmaýarlarạtlandırmayạrlar.
'''Ses ve şekil (‘image) ạṇladyạn sözler''' - tebîğatıṇ cạnlı-cạndạrlarınıṇ, cạnsız zạtlarınıṇ seslenmesine öykünilip, şol seslenmelere meṇzedilip aydılyạn sözlere ses ạṇladyạn sözler diyilyẹr. Zạtlarıṇ, hereketleriṇ ve ş.m. şekiline, durkuna, daş sıfatına meṇzedilip aydılyạn sözlere şekil (‘image) ạṇladyạn sözler diyilyẹr.
'''Ses we şekil (obraz) aňladýan sözler''' - tebigatyň janly-jandarlarynyň, jansyz zatlarynyň seslenmesine öýkünilip, şol seslenmelere meňzedilip aýdylýan sözlere ses aňladýan sözler diýilýär. Zatlaryň, hereketleriň we ş.m. şekiline, durkuna, daş sypatyna meňzedilip aýdylýan sözlere şekil (obraz) aňladýan sözler diýilýär.
| 