Türkmen dili: Wersiýalaryň arasyndaky tapawut

'''Türkmen dili''' ençeme müňýyllykmüňyıllık taryhytarîhı bolan türkmen halkynyňhalkınıň millimillî dilidir. '''Türkmen dili''' - türkitürkî dilleriň oguzoğuz dilleri toparynatoparına degişlidirdeğişlidir. Ol [[Türkmenistan|TürkmenistanyňTürkmenistânıň]] resmiresmî dili bolmak bilen, şeýleşeyle hem [[Eýran|Îrânda]]da, [[Owganystan|Afğânıstânda]]da, [[Türkiýe|Türkiyede]]de, [[Garagalpagystan|Karakalpağıstânda]]da, [[Täjigistan|Têciğistânda]]da, [[Gazagystan|Kazağıstânda]]da, [[Özbegistan|Ǒzbeğistânda]]da, StawropolStavropol ülkesinde, AstrahanAstrahân oblastyndaoblastında bölekleýinbǒlekleyin ulanylýarulanılyâr.

HäzirkiHêzirki zamanzamân türkmen edebiedebî diliniň kemalakemâla gelip başlanbaşlân eýýamyeyyâmı [[Magtymguly|MagtymgulyMağtımkulı Pyragydan]]Fırâğîdan başlanýarbaşlanyâr weve onuň ösýänösyên weve kämilleşýänkêmilleşyên döwridövri täzetêze galkynyşkalkınış eýýamydyreyyâmıdır.

[[Türkmen elipbiýi|ElipbiýElifbiy]]

== TaryhyTarîhı ==

ÖzǑz köküni [[Oguz han|Oğuz hân]] türkmenden alypalıp gaýdýankaydyân '''türkmenTürkmen dili''' ýetmişdenyetmişden gowrakkovrâk döwletdövlet gurankuran [[Türkmenler|türkmenleriň]] durmuşyndadurmuşında aýgytlyayğıtlı hyzmatyhıdmatı ýerineyerine ýetiripdiryetiripdir weve häzirhêzir hem [[Türkmenistan|GaraşsyzKaraşsız, bakybâkî BitarapBîtaraf TürkmenistandaTürkmenistânda]] döwletdövlet dili hyzmatynyhıdmatını ýerineyerine ýetirýäryetiryêr. '''Türkmen dili''' daşarydaşarı ýurtdayụrtda ýaşaýanyâşayân [[Türkmenler|türkmenleriň]] hem millimillî dilidir. „Gorkut„Korkut Ata” eposy‘epics’i, [[Ýusup Balasagunly|ÝusupYusuf BalasagunlynyňBalasağunlînıň,]], HojaHoca Ahmet ÝasawynyňYasavînıň, [[Ýunus Emre|ÝunusYụnus EmräniňEmrêniň,]], [[Alyşir Nowaýy|Nowaýynyň]]Novayînıň, NesiminiňNesîmîniň, FizulynyňFizụlînıň, [[Döwletmämmet Azady|AzadynyňÂzâdînıň,]], [[Magtymguly|MagtymgulynyňMağtımkulînıň,]], AndalybyňAndalîbıň ... eserleri türkmen dilinde ýazylypdyryazılıpdır weve asyrlaryňasırlarıň dowamyndadovâmında türkmen halkynahalkına gullukkulluk edip gelipdir.

1990-njyncı ýylyňyılıň 24-njinci maýynda‘may’inde [[Türkmenistan|TürkmenistandaTürkmenistânda]] dil hakyndahakında kararkarâr kabulkabụl edildi weve 1993-njinci ýylyňyılıň 12-njinci aprelinde‘april’inde täzetêze türkmen elipbiýineelifbiyine geçmek hakyndahakında PermanFermân kabulkabụl edildi. 1996-njyncı ýylyňyılıň 1-njinci ýanwarynda‘January’sinde türkmen millimillî elipbiýielifbiyi ulanylyşaulanılışa girizildigîrizildi. GadymKadîm döwürlerdedövürlerde [[türkmenler]] arap elipbiýinielifbiyini ulanypdyrlarulanıpdırlar... Türkmeniň häzirkihêzirki ulanylýanulanılyan edebiedebî diliniň döreýşidöreyşi köp kişi tarapyndantarafından [[Magtymguly|MagtymgulynyňMağtımkulînıň]] şygryýetişığrıyeti bilen baglanyşdyrylýarbâğlanışdırılyâr. [[Magtymguly|Mağtımkulı]] ilkinjileriňilkincileriň hataryndahatarında halkyňhalkıň ulanýanulanyân dilini özǒz çylşyrymlyçılşırımlı dinidînî-pelsepi‘philosophy-sosial‘social temalarda‘theme’lerde ýazylanyazılan şygyrlarynaşığırlarına sygdyrmagysığdırmağı başarypdyrbaşarıpdır. Şol bir wagtyňvağtıň özündeǒzünde gündelik türkmen durmuşynyňdurmuşınıň meselelerine hem öränörên ýitiyiti çemeleşmegiňçemeleşmeğiň hötdesinden gelendigigelendiği üçinüçîn türkmenleriň weve beýlekibeyleki [[Merkezi Aziýa|Merkezî ‘Asia]] halklarynyňhalklarınıň arasyndaârasında aýratynayratîn hormata eýedireyedir. HäzirkiHêzirki döwürdedövürde türkmen dili halkarahalkâra resmiresmî duşuşyklaryňdụşuşıklarıň, simpoziumlaryň‘symposium’larıň, ylmyılmî maslahatlaryňmaslahatlarıň diline öwrüldiövrüldi. DaşaryDaşarı ýurtlardayụrtlarda hem türkmen dili öwrenilipövrenilip başlanyldybaşlanıldı.

EdebiEdebî diliň '''agzekiağzeki''' weve '''ýazuwyazuv''' görnüşleri barbâr. '''AgzekiAğzeki sözleýişsözleyiş''' - bu ilkinjiilkinci nobatdanọbatda gepleşikdir. Gepleşik adatçaâdatça gysgakysğa ýayâ-da ulurakulurâk sözlemlerden ybaratıbârat bolup, gürrüňdeşlikde amala aşyrylýarâşırılyâr. Ol özüniňǒzüniň dürli heňde aýdylýandygyaydılyandığı weve duýgyduyğı öwüşginlerineövüşğinlerine baýdygybâydığı bilen tapawutlanýartafâvutlanyâr. '''ÝazuwYazuv sözleýşisözleyşi''' bolsa haýsydyrhaysıdır bir "Görüş dilini" döredip bilenokbilenọk, ol diňe dolydọlı ýayâ-da dolydọlı däldêl görnüşe geçirilen sesli sözleýşisözleyşi gaýtalamagakaytalamağa (okamagaokamağa) ýardamyârdam edýäredyêr. ÝazuwdaYazuvda ulanylýanulanılyğn dyngydînğı belgilerbelğiler hem janlycânlı sözleýşiňsözleyşiň intonasiýasyny‘intonation’ını, dürli öwüşginliövüşğinli manymânî-mazmunynymazmụnını dolydọlı berip bilenokbilenọk. ÝazuwYazuv arkalyarkalı beýanbeyân edilen sözleýişsözleyiş ýazýanyazyân adamyňâdamıň ýokyọk ýagdaýyndayağdayında oňa düşünilmegidüşünilmeği üçinüçîn niýetlenilýärniyetlenilyêr. Ol agzekiağzeki sözleýişdensözleyişden tapawutlylykdatafâvutlılıkda diňe bir döwürdeşlerdövürdeşler üçinüçîn niýetlenilmänniyetlenilmên, eýsemeysem geljekkigelcekki nesil üçinüçîn hem niýetlenilendirniyetlenilendir. ÝazuwYazuv sözleýşisözleyşi sözleriň öränörên taraşlanylyptaraşlanılıp saýlanylypsaylanılıp alnandygyalnandığı, söz düzümleriniň hem sözlemleriniň hashâs dolulygydọlulığı bilen agzekiağzeki sözleýişdensözleyişden tapawutlanýartafâvutlanyâr.

== BölümleriBŏlümleri ==

'''Fonetika‘Phonetics''' - (grekçe‘greekçe: '''[phonetike] [phone – ses]''') – diliň ses gurluşykurluşı baradakybâradâki ylymdyrılımdır. Fonetikanyň‘Phonetics’iň amalyamalı bölüminiñbǒlüminiň biribîri-de '''orfoepiýadyr‘orthoepy’dir''' ('''[orthos]''' – dogrydoğrı weve '''[epos‘epics]''' – „söz” diýmekdirdiymekdir). Ol „dogry„doğrı aydylyşaıdılış baradakybâradâki ylym”ılım” diýmekdirdiymekdir. Fonetika‘Phonetics bilen '''[grafika‘graphics]''' hem (grekçe‘greekçe: '''[grapho]''' – „ýazýaryn”„yazyârın” diýmekdiymek) yakynyakîn baglanyşyklydyrbâğlanışıklıdır. Ol sözleýşiňsözleyşiň seslerini harpharf arkalyarkalı şekillendirmek bilen meşgullanyarmeşğullanyâr.

'''Söz ýasalyşyasalış''' – täzetêze sözleriň döreýişdöreyiş serişdeleriserişteleri weve usullaryusụlları hem-de barbâr bolan sözlerin düzümi (gurluşykurluşı) baradakybâradâki ylymılım.

'''Grammatika‘Grammar''' (grekçe‘greekçe: '''[grammatike]''') – diliň gurluşykurluşı baradakybâradâki ylymılım. Ol iki bölümdenbǒlümden: '''morfologiýadan‘morphology’den''' hem-de '''sintaksisden‘syntax’den''' ybaratıbârat.

'''Morfologiya‘Morphology''' (grekçegreekçe: '''[morphe]''' – şekil, '''[logos]''' – ylymılım) – grammatikanyň‘Grammar’iň bir bölümibǒlümi bolup, sözüň üýtgeýşiniǔtğeyşini weve dilde barbâr bolan söz toparlarynytoparlarını öwrenýärövrenyêr.

'''Sintaksis‘Syntax''' (grekçegreekçe: '''[sintaxis]''') – „düzmek” diýmekdirdiymekdir). Ol söz düzüminiň weve sözlemleriň görnüşlerini, gurluşynykurluşını öwrenýärövrenyêr.

'''Fonetikanyň‘Phonetics’iň''' weve '''grammatikanyň‘grammar’iň''' esasyndaesâsında türkmen diliniň '''orfografiýasy‘orthographe’ı''' (dürsdürst ýazuwyyazuvı) weve '''punktuassiýasy‘punctuation’i''' işlenilipîşlenilip düzülipdir.

'''Punktuassiýa‘Punctuation''' bolsa dyngydînğı belgilerdenbelğilerden peýdalanmagyňpeydâlanmağıň düzgünleridirdüzğünleridir.

'''Leksikologiýa‘Lexicology''' (grekçe‘greekçe: '''[lexis]''' – „söz” weve '''[logos]''' – „ylym”„ılım”) – diliň sözlük düzümi baradakybâradâki ylymılım.

'''Frazeologiýa‘Phraseology''' (grekçe‘greekçe: '''[phrasis]''' – „beýan„beyân ediliş”) – dilde ulanylýanulanılyân durnuklydurnuklı söz düzümleri baradakybâradâki ylymılım.

'''Stilistika‘Stylistic''' - diliň labyzlylyklabızlılık serişdeleriserişteleri weve olaryňolarıň sözleýişdesözleyişde ulanylyşulanılış şertleri baradakybâradâki ylymılım.

'''SözleýişSözleyiş medenýetimedenyeti''' dil biliminiň edebiedebî diliň normalarynyň‘norme’larınıň sözleýişdesözleyişde amalyamalî ulanylyşynyulanılışını öwrenýänövrenyên bölümibǒlümi.

'''Türkmen dili''' hakyndahakında, onuñonuň söz baýlygybâylığı baradabârada ilkinjiilkinci ylmyılmî maglumatlarmağlụmâtlar XI asyryňasırıň meşhurmeşhụr dilçi alymyâlımı [[Mahmyt Kaşgarly|MahmytMahmụt KaşgarlynyňKâşgarlînıň]] arap dilinde ýazanyazan “Diwan“Dîvân-yı-lugatluğât-at-türk” atlyâtlı üç jiltdenciltden ybaratıbârat sözlügindesözlüğinde berilýärberilyêr. DiwanyňDîvânıň adynyâdını türkmen diline “Türk dilleriniň sözlügi”sözlüği” diýipdiyip terjimetercime etmek mümkin. Bu sözlük diýlipdiylip atlandyrylsaâtlandırılsa-da, onda ses kanunalaýyklyklarykânụna lâyıklıkları, söz ýasalyşyasalış, söz toparlarytoparları weve sözlem hakyndahakında hem maglumatlarmağlụmâtlar berlipdir. AlymÂlım sözlügesözlüğe girizengîrizen mysallarynymısâllarını türkmen weve beýlekibeyleki türkitürkî dillerde, olara berýänberyên düşündirişlerini bolsa arap dilinde ýazypdyryazıpdır. MysallarMısâllar hem arap diline terjimetercime edilipdir. Bu sözlük arap dilinde gürleýängürleyên musulman halklar üçinüçîn niýetlenilipdirniyetlenilipdir.

Belli sözlükşynassözlükşınâs S.AltaýewAltayev XX asyryňasırıň sowet‘soviet ýyllaryndayıllarında (70-njinci ýyllarayıllara çenliçenlî) sözlük düzülişini üç döwredövre bölýärbǒlyêr: 1) 20-30-njyncı ýyllaryıllar; 2) 40- 50-njinci ýyllaryıllar; 3) 60-70-njinci ýyllaryıllar.

Ilkinjiİlkinci sözlükleriň biribîri J.A.BelýaýewiňBelyayeviň düzen rusçarussça-türkmençe sözlügidirsözlüğidir ([[Aşgabat|Aşğabât]], 1913). Geçen asyryňasırıň 20-njinci ýyllaryndayıllarında iki dilli adalgalarâdalğalar sözlüguniňsözlüğiniň zerurlygyzerụrlığı ýüzeyüze çykýarçıkyâr. 1926-njinci ýyldayılda “Краткий русско-туркменский словарь применительно к нуждам государственной статистики ТССР” ([[Aşgabat|Aşğabât]], 1926 ýy.) diýendiyen sözlük neşir edilýäredilyêr. Bu sözlük esasanesâsan obaọba-hojalygyhocalığı, jemgyýetçilikcemğıyetçilik-syýasysıyasî weve ylmyılmî-tehniki‘technic’î adalgalaryâdalğaları özǒz içine alypdyralıpdır. 1956-njyncı, 1968-njinci ýyllardayıllarda “Rusça“Russça-türkmençe” sözlügiňsözlüğiň bir tomlugytomluğı, 1968-njinci ýyldayılda şol sözlügiňsözlüğiň gysgaçakysğaça görnüşi, 1986-87-njinci ýyllardayıllarda iki tomlugytomluğı neşir edilýäredilyêr. 1962-njinci ýyldayılda ilkinjiilkinci gezek türkmen diliniň düşündirişli sözlügisözlüği (“'''“TürkmenTürkmen diliniň sözlügi”sözlüği'''” adyâdı bilen) neşir edilýäredilyêr. AýryAyrı-aýryayrı ugurlaruğurlar boýunçaboyunça hem sözlükler neşir edilýäredilyêr. 1967-njinci ýyldayılda S.MyradowanyňMırâdovanıň halyçylygahalıçılıga weve el hünärinehünêrine degişli sözlügi, 1971-njinci ýyldayılda S.AtanyýazowyňAtanıyazovıň ýeryer-ýurtyụrt atlarynyňâtlarınıň düşündirişli sözlügisözlüği, 1960-njyncı ýyldayılda B.B.KerbabaýewiňKerbabayeviň düzen “Botanika“Botanique terminleriniň‘term’leriniň rusçarussça-türkmençe sözligi”sözliği”, 1962-njinci ýyldayılda Ç.B.BaýryýewiňBayrıyeviň, M.H.DawlekomowyňDavlekomovıň düzen latynçalatinça-rusçarussça-türkmençe medisina‘medicine’ sözleriniň sözlügisözlüği, 1974-njinci ýyldayılda J.HudaýberdiýewiňHudayberdiyeviň “Anatomiýa“Anatomy terminleriniň‘term’leriniň latynçalatinça-rusçarussça-türkmençe sözlügi”sözlüği”, 1973-njinci ýyldayılda G.MälikgulyýewiňMêlikkulıyeviň fiziki‘physics’i adalgalaryňğdalğalarıň rusçarussça-türkmençe sözlügisözlüği, 1976-njyncı ýyldayılda “Türkmen diliniň frazeologik‘phraseologique sözlügi”sözlüği”, 1988-njinci ýyldayılda A.BabakulyýewBabakulıyev, O.AkmämmedowÂkmêmmedov tarapyndantarafından düzülen “Türkmen diliniň ykdysadyıktısadî terminleriniň‘term’leriniň gysgaçakysğaça sözlügi”, 2004-njinci ýyldayılda M.BabakulyýewBabakulıyev, Ö.MuhammetberdiýewMuhammetberdiyev tarapyndantarafından düzülen “Maglumatlar“Mağlụmâtlar tilsimatynyňtilsimatınıň adalgalarynyňâdalğalarınıň sözlügi”sözlüği”, bulardan başgabaşğa-da, 80-90-njyncı ýyllardayıllarda ikidilli okuwokuv sözlükleri, şeýleşeyle-de dürsdürst ýazuwyazuv hem dürsdürst aýdylyşaydılış boýunçaboyunça sözlükler neşir edildi.

ÝöneYǒne türkmen dili boýunçaboyunça düşündirişli '''okuwokuv sözlikleri''', '''omonimik'''‘homonymic, '''etimologik‘etymologique sözlükler''', '''manydaşmânîdaş sözleriň''' (sinonimleriň‘synonym’leriň), '''garşyklyklykarşıklıklı manylymânîlı sözleriň''' sözlükleri henizhenîz neşir edilenokedilenọk. S.AtanyýazowAtanıyâzov tarapyndantarafından düzülen “Türkmen diliniň sözköki sözlügi”sözlüği” (2004ý2004y.) etimologik‘etymologique sözlük düzmek babatdabâbatda edilen ilkinjiilkinci synanyşykdyrsînanışıkdır.

== Stilistika'Stylistic ==

'''Stilistika‘Stylistic''' – bu diliň labyzlylyklabızlılık serişdeleriniseriştelerini weve aragatnaşykârakatnaşık etmegiňetmeğiň maksadymaksadı, ýagdaýyyağdayı (ebeteýiebedeyi) hem-de ulanylýanulanılyân şertleri bilen baglylykdabâğlılıkda olaryňolarıň sözleýişdesözleyişde ulanylyşulanılış kanunalaýyklygynykânụna öwrenýänlâyıklığını övrenyên dil baradakybâradâki ylmyňılmıň özboluşlyǒzboluşlı bir ugrudyruğrudır. Şunuň bilen baglylykdabâğlılıkda türkmen edebiedebî diliniň birnäçebirnêçe özboluşlyǒzboluşlı stilleri‘style’leri aýratynlandyrylýarayratînlandırılyâr. Olara '''ylmyılmî, resmiresmî-işîş, jemagatçylykcemâğatçılık, çeper, gepleşik stilleri‘style’leri''' degişlidirdeğişlidir. Bu stiller‘style’ler aragatnaşykârakatnaşık etmegiňetmeğiň (pikirfikir alyşmagyňalışmağıň) şertlerine görägörê iki topara – '''gepleşik''' weve '''kitap'''kitâp '''stillerine‘style’lerine''' bölünýärlerbǒlünyêrler. KitapKitâp stillerine‘style’lerine bolsa '''ylmyılmî, resmiresmî-işîş, jemagatçylykcemâğatçılık, çeper stilleri‘style’leri''' degişlidirdeğişlidir.

'''YlmyIlmî stil‘style''' – bu adamyňâdamıň ylmyılmî işineîşine mahsusmahsụs bolup, ylmyılmî pikirlenmäniňfikirlenmêniň özboluşlylygyndanǒzboluşlılığından gelip çykýançıkyân umumyumụmî alamatlaryalâmatları (berk logiki‘logic yzygiderligiîzıgiderliği) bilen, şeýleşeyle-de bir topar hususyhusụsî alamatlaryalâmatları boýunçaboyunça tapawutlanýartafavutlanyâr.

'''ResmiResmî-işîş stil‘style''' adamlaryňâdamlarıň hem guramalaryňkuramalarıň arasyndaârasında hukukhukụk weve kanunçylykkânụnçılık ulgamlaryndaulğamlarında işîş hem resmiresmî gatnaşyklarykatnaşıkları alypalıp barmak üçinüçîn ulanylýarulanılyâr.

'''JemagatçylykCemâğatçılık (publistik‘publicist) stili‘style’i''' – bu stil‘style ilkinjiilkinci nobatdanọbatda köpçülikleýinköpçülikleyin habar beriş serişdelerineseriştelerine (gazetgazette, radio, teleýaýlymteleyâylım) häsiýetlidirhêsiyetlidir.

'''Çeper eseriň stili‘style’i''' - çeper eser pikirfikir alyşmakalışmak, gyzyklanmakızıklanma döretmek, habar bermek hyzmatlarynyhıdmatlarını ýerineyerine ýetirmekyetirmek bilen birlikde, täsirtêsîr etmek, tolgundyrmaktolğundırmak (estetik‘aesthetic) hyzmatynyhıdmatını-da özündeǒzünde jemleýärcemleyêr. Eseriň awtory‘author’ı okyjynyokîcını özǒz gahrymanynyňkahrımânınıň ykbalyıkbâlı üçinüçîn tolgunmagatolğunmağa, gyzyklanmagakızıklanmağa mejburmecbụr edýäredyêr.

'''Gepleşik stili‘style’i''' - sözleriň aýdylyşyndaaydılışında gysgaltmalarakysğaltmalara ýolyọl berilmegiberilmeği (alýaalyâ, gelýä…gelyê…), agzekiağzeki sözleýşesözleyşe mahsusmahsụs işlikîşlik zamanzamân şekiliniň köp ulanylmagyulanılmağı (alamokalamọk, gelemokgelemọk), sözlem agzalarynyňağzâlarınıň grammatik‘grammatic taýdantâydan normalaşan‘norme’laşan tertibiniňtertîbiniň bozulmagybozulmağı (Geldiler gidenler), üm-yşaratlaryňışâratlarıň ulanylmagyulanılmağı, şonuň netijesindenetîcesinde-de sözleriň, söz düzümleriniň, sözlemleriň taşlanylmagytaşlanılmağı (ulanylmazlygyulanılmazlığı) bilen ýüzeyüze çykýarçıkyâr.

== Söz toparlarytoparları ==

AňladýanÂňladyân leksik‘lexic manymânî görnüşleri, söz üýtgedijiǔtğedici goşulmalarykoşulmaları weve sözlemde ýerineyerine ýetirýänyetiryên sintaktik‘syntactic hyzmatlaryhıdmatları boýunçaboyunça sözler '''söz toparlarynatoparlarına''' bölünýärlerbǒlünyêrler. Ol iki topara: '''özbaşdakǒzbaşdak manymânî aňladýanaňladyân söz toparlarynatoparlarına''' weve '''özbaşdakǒzbaşdak manymânî aňladmaýanaňladmayân söz toparlarynatoparlarına''' bölünýärbǒlünyêr. YlmyIlmî grammatikada‘grammar’de söz toparlary toparları '''isimlere, işliklereîşliklere''' weve '''kömekçi sözlere''' bölünýärbǒlünyêr.

'''ÖzbaşdakǑzbaşdak manymânî aňladýanaňladyân söz toparlarytoparları:'''

'''AtlarÂtlar''' – bu söz toparytoparı bolup, zatlaryzâtları, düşünjeleridüşünceleri, hadysalaryhâdısaları, wakalaryvâkaları aňlatmagaâňlatmağa hyzmathıdmat edýärleredyêrler. Olar '''kim? nämenême? nirenîre?''' diýendiyen soraglarasọrağlara jogapcoğâp bolýarlarbolyârlar.

'''Sypatlar'''Sıfatlar – '''nähilinêhîli? neneňsi? nätüýslinêtǔsli? haýsyhaysı?''' diýendiyen soraglarasọrağlara jogapcoğâp bolýanbolyân, özǒz manysyndamânîsında zatlaryňzâtlarıň alamatynyalâmatını jemleýäncemleyên sözler bolan söz toparydyrtoparıdır. '''Sanlar'''Sânlar - '''näçenêçe? näçenjinêçenci?''' diýendiyen soraglarasọrağlara jogapcoğâp bolup, zatlaryñzâtlarıň, düşünjeleriñdüşünceleriň sanynysânını, mukdarynymukdârını (bir, iki, üç, dörtdǒrt, bäşbêş) ýayâ- da sanalmakdakysânalmakdâki tertibinitertîbini (birinjibirinci hatar, bäşinjibêşinci öýöy, üçünjiüçünci dükandükân) añladýarlarâňladyârlar.

'''ÇalyşmaÇalışma''' – bu özǒz hususyhusụsî manysymânîsı bolmadykbolmadık weve beýlekibeyleki söz toparlarynyñtoparlarınıň (atlaryñâtlarıň, sypatlaryñsıfatlarıň, sanlaryñsânlarıň) sözleriniñsözleriniň ýeriniyerini çalyşýançalışyân sözleri özündeǒzünde jemleýäncemleyên söz toparydyrtoparıdır.

'''IşlikÎşlik''' – bu hereketi ýayâ-da zadyňzâdıň ýagdaýynyyagdayını bildirýänbildiryên sözleri özünde jemleýäncemleyên söz toparydyrtoparıdır. Ol '''nämenême etdi? nämenême edýäredyêr? nämenême etjeketcek? nämenême eder?''' diýendiyen soraglarasọrağlara jogapcoğâp bolýarbolyâr.

'''HallarHâllar''' gymyldykymıldı-hereketiň alamatynyalâmatını, halhâl-ýagdaýynyyağdayını, nähilinêhîli ýagdaýdayağdayda ýüzeyüze çykandygynyçıkandığını görkezýängörkezyên özbaşdakǒzbaşdak manylymânîlı söz toparydyrtoparıdır. HallarHâllar sözlemde işliklereîşliklere baglanypbâğlanıp, ahwalatahvâlât hyzmatyndahıdmatında gelýärlergelyêrler. Olar söz üýtgedijiǔtğedici goşulmalarykoşulmaları kabulkabụl etmeýärleretmeyêrler.

'''ÖzbaşdakǑzbaşdak manymânî aňladmaýanaňladmayân söz toparlarytoparları:'''

'''BaglaýjyBâğlaycı kömekçi''' - sözleri, söz düzümlerini weve goşmakoşma sözlemleriň ýönekeýyǒnekey sözlemlerini özaraǒzâra baglamagabâğlamağa hyzmathıdmat edýänedyên kömekçi sözlere hem-de ownukovnuk böleklerebǒleklere diýilýärdiyilyêr.

'''SözsoňySözsoňı kömekçiler''' özbaşdakǒzbaşdak manymânî aňladýanâňladyân sözleriň arasyndakyârasındâki dürli hilihîli garaşlygaraşlı gatnaşyklarygatnaşıkları aňladýarlaraňladyarlar. SözsoňularyňSözsoňularıň haýsyhaysı gatnaşygykatnaşığı bildirýändigibildiryêndiği olaryňolarıň öň ýanyndayânında gelýängelyên sözleriň manylarymânîları bilen baglanyşyklybâğlanışıklı ýüzeyüze çykýarçıkyâr.

'''OwnukOvnuk bölekbǒlek''' - sözlere, şeýleşeyle-de sözlemlere dürli manymânî ýokundylarynyyokundılarını berýänberyên söz böleklerinebǒleklerine diýilýärdiyilyêr.

'''Modal sözler''' (latynçalatinça '''"modus"''' terjimetercime edilende '''"tärtêr, gyşarmakyşarma"''') - gepleýäniňgepleyêniň habar berýänberyên maglumatynamağlụmâtına dürli derejelidereceli hem-de görnüşli garaýşynykarayşını aňladýanâňladyân sözlere diýilýärdiyilyêr.

'''Ümlükler''' – bular gürleýängürleyên adamyňâdamıň içki duýgusynyduyğusını – begenjinibeğencini, şatlygynyşâtlığını, gynanjynykynancını, haýranhayrân galmagynykâlmağını, gaharkahar-gazabynyğazabını, gorkusynykorkusını, nägileligininêgîleliğini, ýigrenjiniyiğrencini weve şuňa meňzeşleri bildirýärlerbildiryêrler, ýöneyǒne olaryoları atlandyrmaýarlarâtlandırmayârlar.