Abdylkadyryň gozgalaňy

Abdylkadyryň gozgalaňy - 1832-47 ýyllarda Alžiriň ugrunda fransuz basybalyjylaryna garşy Abdylkadyryň ýolbaşçylygynda halk gozgalaňy. 1830-njy ýylda ýurdy basyl almak maksady bilen Alžire fransuz ekspedission korpusy düşürilýär. Ýerli häkimiýetler boýun egdirilýär. Bütin ýurtda fransuzlara garşy ilatyň çykyşlary başlanýar. 1832-nji ýylda Günbatar Alžir taýpalarynyý başynda Abdulkadyr durýar. Urşuň iki ýylynyň dowamynda Oran welaýatynyň arap-berberi taýpalary fransuzlary birnäçe gezek ýeňip, olary ýaraşyk şertnamasyny (1834-nji ýylyň 24-nji fewralyndaky Demişel şertnamasy) baglaşmaga mejbur edýärler. Fransiýa Oran welaýatynyň öňki territoriýasynda Abdylkadyryň häkiniýetini ykrar edýär, ol ýerde basybalyjylara garşylyk görkezilýän döwründe gozgalaýçylar özleriniň döwletini (emirligini) döredýärler. 1835 ýylynda uruş täzeden başlanýar. Birnäçe ýeňilişlerden soň general Býužo Fransiýanyň adyndan Tafi ýaraşyk şertnamasyna (1837 ýylynyň 30 maýynda) gol çekýär. Şertnama emirligiň sostawyna hazirki Alžiriň ähli territoriýasynyň diýen ýaly girizilmegini tassyklaýar. Emirlik 8 welaýata bölünip, olaryň başynda emiriň ýerli häkimleri, goşun serkerdeleri durýar. Taýpa we feodal opolçeniýelerine goşmaça 10 müňe golaý adamy bolan atly we pyýada goşundan hem-de artilleriýadan ybarat regulýar goşun döredilýär. Ýarag we ok-däri öndürmek işleri ýola goýulýar. Abdylkadyr fransuzlara garşy uzak wagtlyk urşa taýarlanmak bilen birnäçe goranyş liniýalaryny döredýär. 1838 ýylynyň 18-nji oktýabrynda fransuzlar Tafi şertnamasyny bozýarlar. 1843 ýylynda genera Býužonyň 100 müňden ybarat goşuny iri feodallaryň dönükligi netijesinde gowşan emirligiň territoriýasyny eýeleýär. Abdulkadyr Marokkoda gizlenýär. Fransuz goşuny Marokko kürsäp girýär we Isli derýasynyň boýunda (1844 ýylynyň 12 awgustynda) Marokko soltanynyň goşunlaryny derbi-dagyn edýär. 1845-46 ýyllarynda göreşini togtatmadyk alžir halky kolonizatorlara garşy täzeden baş göterýär. Marokkodan dolanyp gelen Abdylkadyr täzeden gozgalaňa baştutanlyk edýär. 1847 ýylynda gozgalaňçylar ýeňilýär. Abdylkadyr ýesir alynýar. Deň bolmadyk göreşde Alžir döwleti ýeňilse-de, alžir halkynyň kolonizatorlara garşy göreşi dowam edýär.