Aziýanyň halklary

Aziýa adamynyñ kemala gelen ýerleriniñ biridir. Häzirki wagtda bu territoriýa adamynyñ iñ bir gür ýerleşen ýerleriniñ biridir.

1985 ý ortalarynda çenli bu ýerde 2 mlr 816 mln adam ýaşaýardy. Ol bütin ýer ýüzünden ilatynyñ 58,3% tutýar. Tebigaty adamzat ýaşaýşy üçin amatly. Şeýle hem örän baý haýwanat dünýäsi bar. Bu ýerde ösümlikler hem-de haýwanat dünäysi adamlar tarapyndan ilkinji eldekleşdirlen hem-de öýdenlemdirlen ýerler hasaplanýar. Aziýa materiki adamzadyñ ruhy hem-de medeni gymmarlyklarynyñ ilki ösüp başlama ýerleri hasaplanýar. Şonuñ üçin Aziýanyñ halalary özüniñ köp milletligi bilen hem tapawutlanýar. Meselem, Hindistanda we Indoneziýada 150 den köpräk. Fillipinlerde 100 den gowrak, Wýetnamda, Hytaýda 50-den gowurak, Eýranda, Owganistanda, Birmada, Tailanda 30-den gowurak miller ýaşaýar.

Şeýle hem Aziýanyñ halklarynyñ köpüsi käbir özleri bilen araçäkleşýän döwletlerde ýaşaýarlar. Käbir millerleriñ özbaşdak döwletleri hem ýok. Meselem, Kürtler Türkiýede, Eyranda we Siriýada, buluçlar Eýranda, Pakistanda, Owganistanda, penjablar Pakistanda we Hindistanda we ş.m. ýerlerde ýaşaýarlar.

Aziýanyñ halklary dil topary maşgalasy boýunça birnäçe topara bölünýär. 107 dilde gellýän halklaryñ sanynyñ hersi 1 mln geçýär. Milli hem-de dini gapma garşylyklar. Şonuñ ýaly-da başga ýerlere işlemäge gitmekligi bilen baglanyşykly migrasion prosesine hem bu ýerde has giñ girime eýe bolýar.

Meselem, Hytaýlylar go gd Aziýa, Hindiler bolsa Seýlon (Şri-Lanka), Birma. Olaryñ käbirlerini 999 Aziýanyñ çäklerinden gykly gidenleri hem bar. häzirki wagtda 300 mln gowurak hytaýly öz döwletleriniñ çäklerinden daşarda ýaşaýar. Hindileriñ hem-de Pakistanlaryñ 10 mln golaý go Aziýanyñ çäklerinden daşarda ýaşaýarlar. Bu proses ikinji jahan urşundan soñ has hem güýjeýär. Dünýä sosialistik sistemasy diýilen sistemanyñ dargamagy etniki hem-de migrasion prosesleriñ ýütgemege özüniñ täsirini hasam ýetirdi.

Aziýada mongoloid, ewropoid, awstriýal, negroid uly jynsy toparlarynyñ esasy bölekleri ýaşaýarlar.

Meselem, ewropoid jynsy umumy ilatyñ 29% tutmak bilen olar esasan go gb Aziýada şeýle hem Hindistany dg, ýaşaýarlar. Mongoloid umumy ilatyñ 31% düzmek bilen esasan dg hem-de kontinental (mongolar, tungiýe-manjur halklary) gd hem-de ýuwaş okean (köpeler hem-de dg Hytaýlar). Şonuñ ýaly-da bu jynsa mongoloid hem-de awstroid gatyşyk jynsy toparlaryñ wekilleri bolan go mon topary girýär. Olara esasan go hytaýlylar, indoneziýalylar, filippinler hem-de Hindi-Hytaý halklary degişlidir (şolardan ýapon tipi 4,4% tutýar). Awstroid tipini degişlidir onçakly köp däl bary-ýogy 9 mln. Olar esasan Şri-Lankada ýaşaýarlar(umuman gd Indoneziýada).

Aziýa halklary dini gatnaşyklary boýunça hem güýçli tapawutlanýar. Sebäbi bu erde düñýädäki uly dini toparlaryna degişli halklar aşaýarlar. Olardaky Aziýa materiginde dünýädäki has giñ ýaýrany hristian hem-de islam dini bir hatarda, budizm. Jaýnizm , daosizm, we beýlikler hem bar.

Yslam dini go, gb Azianyñ ähli ýerinde (Israil we Kiprden başgasynda). Şeýle hem Pakistanda, Bangladeşde, Maliw adalarynda Indoneziýada has giñ ýaýrapdyr.

Malaziýanyñ deñ ýarylandan köpüsi. Yslam dinine uýtýar. Kipriñ gd Timoryuñ, Hindistantyñ Şri-Lanka Filippingiñ ilaryñ aglaba bölegi yslama uýýanlardyr. Köp ýurtlarda yslamyñ sünnitler ugry aldygylan edýar. Eýranda bolsa şaýylar köp. Yrakda, Ýemende, Eýranda sunniler bilen şagtylar deñegerräk bar.

Hindistanda, Nepalda esasan unduizmiñ ýaýrap ýerleri haçanlanýar. Şeýle-de Şri-Lankada, Bangladeşde, Indoneziýanyñ Bali adalarynda indusleriñ uly bolmadyk toparlary ýaşaýarlar.

Hytaýda, Hindistanda eýle hem Şri-Lankada, Wýetnamda, Koreýda, Mongoliýada umuman Gd Aziýada esasan buddizme uýýarlar.

Hristian dinine Aziýada esasan iki ýurtda Filippinlerde (katolizm) hem-de Kiprda (prawoslaw) uýar, Liwanyñ ilatynyñ 2/5 bölegi hristianlar.

Aziýanyñ halklaryñ etniki, jynsy toparynyñ, dini garaýyşlarynyñ köpdürli bolsa ýalty olaryñ medeni hoşlyk tipi hem köpdürlilige eýedir. Bu ýerde esasan awçylyk, çaraçylyk, balykçylyk, ekerançylyk dowardargylyk bilen meşgunlanýarlar.

Go gb Aziýa alymlaryñ çaklamagyna gör häzirki zaman adamsynyñ kemala gelen ýerleri hasaplanýar. Biz taryhda Şumer, Urarty, Midiýa, Lidiýa, Baktriýa, Eýran, Parfiýa ýaly döwletleriñ dörändigini bilýäris. Biziñ e öñ 4,3 müñýyllyklarda Alyny Aziýada Şumerler, Filipinlylar, akkadlar ýaşap gelipdir.

Biziñ bilişimiz ýaly dünýäniñ huç birinde arassa haly ýok. Ol halk haýsy hem bolsa bir halkyñ beýleki bir hala bilen garyşmagynyñ netijesinde döredýär.

Go gb Aziýada iñ gadymy halk ermenlir hasaplanýar. Olar halk hökmünde biziñ e/ öñ VII asyrda kemala gelipdirler. Biziñ bilişimiz ýaltyb/e öñki 2 müñýyllygyñ ikinji ýarymyndan başlap birnäçe döwletler döräp başlaýar. Şolaryñ biri hem ýokarda belläp geçişimiz ýaly Urartu döwletidir. (999)

B.e öñ 9 asyrlarda ermeni taýpalaryny Assiriýalaryñ çözüşlaryna gaşy durmak üçin birleşmekleri başlanýar. Dürli dillerde gelýän ermeni taýpalarynyñ birlişmekleri olaryñ ykdysady hem-de medeni taýdan ýakynlaşmaklaryna getirýar. Başga bir ermeni halkynyñ kemala gelmekleri b.e. öñki 9-6 asyrlarda Urarty dölwetleriniñ çäklerinde bolup geçýär. B.e öñ VI asyrlarda para dilindäki çeşmelerde «Armen ýurtlary» diýen azga gatap gelinýar. Ol gadymy grek dililnde Ermenler manysyny berýär. Ermenleriñ özi Aýk diýip atlandyrýarlar. Olar 310 yylda hristian dinini kabul edýär. 405-406-nji ýylda kabul edilen ermeni 999 şu günki çenli ýütgemän gelýär.

Dürli çozüşlaryñ basybalyşykly uruşlaryñ netijesinde ermenler öz ýurtlarynda taşlan başga ýuertlary hem oalr. Arap basybalyşlarynyñ (VII as.), Seljuklaryñ (11 asyrda) çozuşlaryndan soñ ermenlere Ýewropa hemde Altyn orda, Kryma, Polşa, Ukraina köpçulikleýin goçup gitmekleri başlanýar. 11-14 as-da Wizantiýa, Müsür, Siriýa, Liwana, 17 asyrda Eýrana we ş.m. ýerlere goçup barýarlar.

Ýakyn Gd VII-VII asyrdan başlap arap basybasyşlary ýa-da X asyrdan başlap bu ýere türki dilde gürleýän (seljuklaryñ, türkmenleriñ) halklaryñ goçüp gelip başlamaklary ýakyn gd halklarynyñ kemala gelmeklerine uly täsir edýär. Türkmen taýpalary Yragyñ çäklerinde VII asyrda bri ýaşap gelýärler (abdallar).

Owganistanyñ ilatynyñ ýar999 gowuragyny owganlar (ýagny puştunlar) düzýär. 18 mln gowurak owgan halkynyñ 9,5 mln puştun dilinde geleýän owganlardyr, 3,7 mln bolsa gapy dilinde gepleýän täjiklerdir. Galanlary bolsa beýleki halklaryñ wekilleridir.

Owgan taýpalary hakda maglumatlar orta asyr çeşmelerinde (11 asyr) köp gatan gelinýär. Olar 400 gelen ownukly uirili taýpalardan ybaradyr (häzirki Päkistanyñ territoriýasynda ýa-da Peşewaryñ go gb owganlar bu dagy Puştun we diýip atlandyrydyrlar).

X-Xi asyrlarda Puştunlar oturymly durmuşa geçip başlaýarlar we täjikleriñ käbirleri Hindi halklarynyñ ýäşaýan ýerlerini basyp alýarlar. XIV-XV asyrda owganlar Peşewar jülgelerine çenli bolan aralykda, birleşme soñrak bolsa Dir, Swalt, Başaur çenli ýaýraýar. Owgan halky halk hökmünde 16-18 asyrlarda kemala gelýär. Bu halk 1838, 1842, 1878-1880, 1919 ýy iñlis-owgan urşunda öz garaşsyzlygy ugrunda göreşip bilen halk 1978 ý aprel rewolýusiýasy Odr döreýär. Ýöne ol hem uzaga 999. Owganistanda hazarlar hem ýaşaýarlar. Olaryñ gelip çykyşy, türk, mongol we eýran halky bilen baglydyr.

Trki dilde gepleäýän halklaryñ iñ esasy bölegi özbeklerdir. Olaryñ sany 1,5 mln golaýdyr. Bu ýerdäki özbekler hemiilik ýaşaýan oturymsy halk hasaplanýar. Soñky wagtlarda owgan özbeklerine täjik täsiri güýçlendi. XVII asyra çenli täjik-özbek diýilip bolünmeýärdi. Nika gatnaşyklary güýçli.

Owgan türkmenleri - bu ýerde 1959 ýmaglumata görä 350 mün golaýa türkmen ýaşaýar. 1985 ý maglumata görä Aziýa ýurtlarynda 1,4 mln türkmen ýaşaýar, şolardan Eýranda 49,6%, Owganistanda 24,8%, Iranda 14,2%, Türkiýede 8,5% ýaşaýar.

Owganistanyñ territoriýasynda ýaşaýan türkmenler oturymly halk. Bärden çup baran halk däl. Olar salyp, saryk, ersary tireleriniñ ýekilleridir. Tekeler hem-de alililer örän az.

Eýranyñ halklary 1985 ý maglumatlaryna görä eýranda 44,7% halk bolup, olardan 20,5 mln perslerdir, ol ilatyñ 45,9% tutýar, 7,5% mln golaý azerbaýjan halky ýaşaýär. Ol ilatyñ 16,8% tutýar. Olar Eýranyñ territoriýasyna biziñ eramyzdan öñki II müñýylykda öñi orta Aziýänyñ hem-de Zakawkasiýanyñ üsti bilen goçup baran halklardyr. VII asyrdan başlap Eýrana arap, türki we mongol taýpalaryny goçup gelmekleri başlanýär we parslaryñ bu halklar bilen biologiki taýdan garyşmaklary başlanýär. Eýranda ýeokarda belläp geçişimiz ýaly parslar bilen bir hatarda, türki dilde gepleýän halklar hem bar. olaryñ iñ köp sanlysy - azerbaýjanlardyr.

Ikinji orunda türkmenler durýar. Olaryñ sany 650 müne golaýdyr. Käbir maglumatlarda 700 müne golaý diýilýär. Ýöne bu san akyl däl. Türkmenler ol ýere goçup barmandyrlar, oturymly halk bolupdyr. Bu ýerde Abşarlar hem ýaşaýär. Olaryñ añyrek bolsa türkmenlerdir. Olaryñ sany hem ýarym mln-a golaý. Dg Kawkazdan buýere çerkesler goçup barypdyrlar olar uly Ýewropoid balkan-kawkaz maşgalasyna degişli).

Türkiýäniñ halklary - Türkemýede irki döwürlerde we irki orta asyrlarda hetler, medine taýpalary ýaşapdyrlar. Türkler uly ewropoid jynsynyñ balkan-kawkaz maşgalasyna degişlidir. Dili altaý maşgalasynyñ türk toparyna degişli.

Türkler halk hökmünde 16 asyryñ ortalarynda türk çarwa taýpalary bilen oguz trkmenleriniñ garyşmagyñ netijesinde döreýär.

Bu ýerde VII asyrda araplar, birnäme soñra ýagny 11-13 asyrlarda seljuklar we mongol toparlary gelip başlaýar. Şeýlelikde dürli wagtlarda şunuñ ýäly haklaryñ goçup ilmegi esasynda häzirki türk halky halk hökmünde kemala gelmendir.

14-16 asyrlarda Türkleriñ etniki taryhynda go slowyan halklary albanlar, rumynlar, moldowanlar, uly rol oýnaýarlar.