Eýran 20-30-njy ýyllarda

Eýran 20-30-njy ýyllarda.

Birinji jahan urşuna çenli Eýran Russiýanyň we Beýik Britaniýanyň ýarym bakna ýurdydy. Oktýabr öwrülişiginden soňra Russiýa Eýrandaky ähli eýeçiliklerinden we artykmaç hukuklaryndan ýüz öwürdi. Indi Eýran diňe Beýik Britaniýa ýarym bakna ýurda öwrülipdi. Eger-de 1919-njy ýylda baglaşylan iňlis-eýran şertnamasy-da güýje giren bolsady, onda ýurt Beýik Britaniýanyň doly baknasyna öwrüljekdi. Emma halkyň şertnamanyň şertlerinden we iňlisleriň eden- etdiliginden närazylygynyň güýçlenmegi iňlisleriň maksatlaryny puja çykardy. Şertnama güýje girizilmedi.

20-nji ýyllardan başlap Eýrandaky kazak harby bölüminiň polkownigi Reza hanyň täsiri güýçlenip başlady. Onuň gatnaşsmagynda 1921-nji ýylda hökümet agdarylyşygy guraldy. Bu agdarylyşygyň anyk maksatnamasy Londonda taýýarlanylypdy. Agdarylyşyk netijesinde iňlislere ýapja hökümet düzüldi. Reza harby ministr wezipesini eýeledi. Iňlisler tarapyndan goldalynýan Reza hany Ahmed şa 1923-nji ýylda hökümetiniň ýolbaşçysy wezipesine bellemäge mejbur boldy.

Eýranda Gajarlar neberesi özüniň iň soňky demini sanaýardy. Oňa garşy halk hereketleri, welaýatlaryň merkezi häkimiýete boýun egmezligi güýçlenipdi. Osman ahunyň ýolbaşçylygynda türkmenler özbaşdaklyk ugrunda herekete başlap, Türkmensähra respublikasyny jar etdiler. Emma ol uzak dowam etmedi.

Reza han 1925-nji ýylda gajarlar neberesiniň iň soňky dolandyryjysy Ahmed şany tagtdan agdarmagy gurady. 1925-nji ýylyň 12-nji dekabrynda Reza han Pehlewi Eýranyň mejlisi tarapyndan ýurduň şasy diýlip jar edildi. Şeýlelikde, Eýrany 1925-1979-njy ýyllarda dolandyran Pehlewiler neberesiniň şalygy başlandy.

Reza han Pehlewiniň ýolbaşçylygynda 20-30-njy ýyllarda birnäçe durmuş-ykdysady özgerdişler geçirildi. Döwletiň hasabyna täze-täze senagat kärhanalary, demir ýollar guruldy. Ol Eýranyň üstünden iňlis syýasy agalygyny ýatyryp, ýurduň syýasy taýdan garaşsyzlygyny dikeltdi. Beýik Britaniýanyň ykdysady täsirini gowşatmak üçin SSSR, Germaniýa ýaly döwletler bilen gatnaşyklary ýola goýdy. 1928-nji ýylda Eýranyň milli banky döreildi. 1931-nji ýylda daşary sowdanyň üstünden döwlet gözegçiligi dikeldildi. Iňlis-eýran bilelikdäki nebit kärhanasynyň öňki şertnamasynyň şertlerini üýtgetmäge synanyldy. Ýöne, iňlisler Milletler Ligasynyň üsti bilen Eýranyň nebitinden gelýän girdejini öňküsi ýaly galdyrmagy başardy.

30-njy ýyllarda magaryfy we medeniýeti ösdürmek babatda birnäçe özgerişler geçirildi: dünýewi mekdepler açylyp, hökmany başlangyç bilim hakynda kanun kabul edildi. Orta mekdepler, ýokary okuw jaýlary (şol sanda 1934-nji ýylda Tähran uniwersiteti) açyldy.

  Ikinji jahan urşunyň öňüsyrasynda Eýran Germaniýa bilen ysnyşykly gatnaşygy ýola goýdy.