Eýran XVI-XVII asyrda

Öçür!
	Şol sahypa öçürilmeli. Wikipediýa üçin gowy däl bolsa sebäbini aýdyň.
Sebäp	ensiklopedik makala däl

Mowzuk: Eýran XVI-XVII asyrda.

Meýilnama:

1. Sefewiler döwleti.

2. Abbasitler döwleti.

Maksady: Eýranda Sefewiler we Abbasitler barada güşünje bermek.

Wezipesi: Eýran XVI-XVII asyrda mowzugyň maksadyna laýyklykda talyplara täze düşünjeleri bermek hem-de öň bar bolan bilimleri kämileşşdirmek.

Eýranda XVI asyryň başynda şa Ismail birinjiniň hökümit başyna gelmegi bilen (1502-1524) sefewileriň döwleti döräpdir we ol XVII asyryň başyna çenli ýaşapdyr.

Beýik Saparmyrat Türkmenbaşynyň Mukaddes Ruhnama kitabynda sefewi dölweti hakynda şeýle maglumat bar: “Eýranda XVI asyryň başlarynda, ak goýunly döwletdeň soň bu ýurtda ýene bir türkmen hökümdarlygy ýüze çykdy. Olar Abadolydan Eýrana göçen türkmenlerdir. Garagoýunly we Akgoýunly türkmenleriň döwletini döredipdirler. Türkmeniň Anadolydan Eýrana göçmeginiň sebäbi şudyr: Yerdebredäki sefewi dini toplumynda Akgoýunlar öň hatara saýlanandan soň, Garagoýunlar oňa gahar edip Eýrana gidipdir. Sefewi derşejilik dini toparynyň täsiri bilen gaby köp türkmenler bu göçe 99999. Şeýlelekide Sefewi döwletini guranlar hem edil Osman döwletini guranlar ýaly arassatürkmenlerdir.

Döwleti 1502-nji ýyla guran şa Ismailyň ejesi bolsa Akgoýunly hökumdarlygy gyzydy.

Bu döwleti iň giňan çagynda Eýranyň G.d. Horasanyň, Yragyň, Gurjüstanyň, Hazerbedjanyň,Dagystanyň, Türkmnelriň ýerlerini gol Arabystanyň kenarynyň g.d. Anadolynyň käbir böleklerini özü içine aldy”.

XVI asyryň başynda Sefewi hökümdarlary ähli Eýran ýerlerini birleşdirmek we täze territiriýalary basyp almak ugrunda uruşlar alyp bardylar. Gyzylbaş;lar 1510-nji ýylda Seýbanyň özbek goşuny derbi dagyň edip Marynyň eteginde, Harasanda ornaşdylar. Soňra 1514-nji ýylda Sefewi döwleti bilen Osman Türkiýede arasynda Kawkazda, Gurjustanda, Mesopotamiýada agalyk etmek ugurunda uzak döwürleýi uruşlar başlanda ol 1556-nji ýylda Kiçi Aziýada Amasiýe diýen ýerde ylalaşyklyk baglaşmak bilen talnamlaýar. Sefewi ilki başdan merkezi hökümetini pukdalandyrmaga galyşypdyr. Sefewiler esasan hem gyzyl baş taýpalaryň güýjüne daýanapdyrlar. Daşky uruşlar, ýurduň içinde iri ýer eýeleriniň özara salgytlaryň uruşlary bilen salgytlaryň ýokary galmagy halk köpçülüginiň ýagdaýyny tozdular. Ýurtda garahassa keseli giň geçiş aldy, elhenç açlyk başlandy.

1569-1571-nji ýyllarda Gilýanda özbaşdaklygy almak ugrunda uly gozgalaň boldy. 1572-1571-nji ýyllarda Gilýanda özbaşdaklygy almak ugrunda uly gozgalaň boldy. 1572-nji ýylda basylyp ýatyryldy. 1571-1573-nji ýyllarda iri söwda merkezi bolan. Tebgizde ýerli häkimiýetler boldy,olar Tomas I Tebuzde täze häkimiýet boldy. 1580-nji ýyllarda hem gozgalaňlary bolupdyr,emma olar rehimsiz basylyp ýatyrylypdyr. XVI asyrda 70-80-nji ýyllarda irki ýagdaýy Sefewi döwletleriň Türkiýe özbaşdaklyk almak almaklyk üstünde has gazaply söweşler başlanýar. Gyzylbaş hanlary tagta Apbasy çykaryp ony “şa” diýip yglan edipdir.Onuň 17 ýaşy bardy. Bu sefewi döwletiniň içki ýagdaýynda peýdalanyp Türk osmanlar bütin Hazerbaýžany we Arap ýarymyny basyp alypdyrlar, Horosany eýeläpdirler. 1590-nji ýylda Abbas türkler bilen Stambul ylalaşyga gol çekdi. Osman döwletini günorta Türküstan we Hazer günorta Ermeniler, Kurdustan we Haserbažan berildi.

Abbas I Özgerdişlerinde merkezi orny harby reforma eýelediler. Osman döwletiniň goşunyndan gowşapdy harby ukyplyk, ynamdar goşuny içki tolgunyşyklar basyp ýatyrmak şa hökümetini pugtalandyrmak üçin zerurdyr. Harby reforma aşyrylmakda şa Abbas I düzüminde 20 müň atyjy Kawkazlylardan ybarat 12 müň atly goşun,12 müň top atyjý bölümi adam. Agyr top atyjy bölüminde 500 golaý puşkalary bardy. Şeýlelikde kurçiler şa goragçy, topary saklandy. Şa Abbas tarapynda duranlaryň ählisi “şahsewen” (şany söýýänler) adyny alypdyr.

Harby reformalaryň syýasy ähmiýeti uludy, çünki ol göçme taýpalaryň kuwwatyny we göçme iri ýer eýesi begzadalaryň Eýranyň ykbalyndaky ähmiýetini ýok etdi. Şa Abbas I admenistratiw reformalar geçirdi. Abbas I begler begi derejesini ýerli Eýranly iri ýer eýelerini şeýle-de harby begzadalaryň wekillerinden saýlady we olara han adyny berdi. Reformalar netijesinde ýere eýeçiligiň görnüşi üýtgän döwlet ýerleri giňeldilen we şanyň şahsy ýeri (hassa) giňän. Döwlet ýerleriň ähmiyetli bölegi berildi. Şu reformalaryň esasynda 1598-nji ýylda Abbas I paýtagty Kowinde Isfahana geçirildi. Abbas I daşary söwdany ösdürdi. Ýewropa bilen söwda gatnaşyklary işjeň alyp bardy. Ýurtda şa Kaznasyny baýatmak üçin pul reformasyny girizdi. Şaýlyk teňňesini abbas zikkeletdi. Abbas I reformalary halk köpçüliginiň ýagdaýynda düýpli üýtgeşme getirmedi. Harby reformany tizde-tiz geçirip şa Abbas I 1092-nji ýylda Türkiýe bilen urşa başlady . 10 ýyl uruşda ol öňki ähli basyp alan ýerlerini yzyna aldy. Içki syýasata hem gazaply çäreler geçirildi. Gyzylbaşlylaryň teke taýpasyny 1596-nji ýyllarda gyrdy. Eýran şalarynyň içinde Abbas I gazaply bir hili şa bolmandyr. XVI asyrda Pers aýlagyna ilkinji bolup portugallar gelýärler. XVI asyryň 60-nji ýylarynda bu ýerde söwda gatnaşyklary iňlisler gelendir. Iňlisler Abbas I harby kömek beren netijede 1620 ýylda portugallary pers aýlagynda çykaryp kowanlar . 1623 ýylda Gollandlar Eýran bilen söwda şertnamasyny baglaşan .Şa Abbas I ölenden soň iňlisler bu ýerde öz söwda agalygyny berkitmek soňa baka Eýrana Ýewropa ýurtlary üçin maýa toplanmagyň çeşmesi bolan. XVI- XVII uly halk hereketleri bolup geçipdir. Olaryň köpüsi Gündogar Anadolide, Kurtlere, Ermeniler ,Azerbaýjanlar aralaşypdyr. 1615 ýylda Gruzin taýpasynyň ýolbaşçylygynda iri ýer eýelerine 1514-1555, 1578-1588, 1602-1613, 1623-1639 ýyllardaky bolan yzygider uruşlar halklaryň durmuşynda uly yz galdyrypdyr.

Mukaddes Ruhnamada “Aýratyn-da, onuň iň güýçli döwlet bolan wagty şa Abbasyň wagtyna gabat gelýän, bu pajarlap ösmek tä onuň 1628-nji ýylda ölmüne çenli dowam edar. Bu döwlet Eýran-Türk döwleti adyny hem alypdyr. Sefewiler pars medeniýeti bilen hereket eden döwlet bolsa-da türkmenligini gorap bilipdirler” diýip beýan edilýär.