Fransiýa XVIII-XIX asyrlaryň sepgidinde

Mowzuk: Fransiýa XVIII-XIX asyrlaryň sepgidinde.

MEÝILNAMA

1. Ýakobinçiler topary we olaryň hökümrowanlygy.

2. Napoleonyň içeri we daşary syýasaty.

3. Wena kongressi we onuň kararlary. Mukaddes ýaranlyk.

18-nji brýumer döwlet agdarylyşygyndan soň Napoleon häkimiýeti ýuridiki resmileşdirmäge howlukdy. Täze konstitusiýa kabul edildi. 3 mln-dan gowrak fransuz onuň kabul edilmegi üçin ses berdi, 1,5 müň garşy. Saýlaw polisiýanyň nazary astynda geçirildi. Täze konstusiýa boýunça Fransiýa respublikalygynda galdy. Emma bütin häkimiýet 1-nji konsulyň elinde jemlenipdi. Konstitusiýa boýunça 1-nji konsul goşunyň baş serkerdesi, ol kanun çykaryjy häkimiýetiň ähli edaralarynyň agzalaryny belleýärdi. Konsul deportamentleriň başynda duran protektleri özi belleýärdi. Ministrler hem 1-nji konsul tarapyndan bellenýärdi.

N.Bonapart ol adaty şahsyýet däldi. Zehinli goşunbaşy, ussat guramaçy ol rewolýusiýanyň gazananlaryny ýok edip bolmaz diýip belleýärdi. Öz şahsy häkimligini dikeldip Napaleony esasan hem rewolýusiýa ýýllarynda baýlyk we ýer edinenler goldaýardylar. Teňňelerde onuň şekili zikkelenýärdi.

1802-nji ýýldan başlap Napaleonyň doglan güni milli baýram edilip bellendi. 1802-nji ýýlda geçirilen referendum boýunça ol ömürlik konsul, onda-da özüne mirasdüşeri bellemek hukugy bilen saýlanylýar. Napoleon buthananyň ähmiýetine gowy düşünýärdi. Şonuň üçin hem ol 1801-nji ýýlda rim papasy bilen gepleşip, dini baýramlary dikeldýär. 1804-nji ýýlda Napoleon dabaraly ýagdaýda täç geýdirilýär. 1804,1808, 1811-nji ýýllarda Raýat, kommersiýa we Jenaýat kodeksleri çap edilýär, olar “Napoleonyň kodeksleri” adyny alýar. Kodeksler raýat gatnaşyklaryny kadalaşdyrmak we hususy eýeçiligiň eldegirilmesizligini goramaga gönükdirildi. Olar Fransiýada erkin bäsleşigiň, öndüriji güýçleriň ösüşi üçin şert döredýärdi. Emma kodekslerde ölüm jezasy, ten jezasy baradaky maddalar, şoň ýaly hem aýallaryň hukuksyzlygy baradaky ýagdaýlar saklanyp galýardy. Umuman alanyňda kodeks Fransiýa ykdysady ösüşine mümkinçilik döretdi.

Özüniň daşary syýasatynda Napoleonyň maksady Fransiýanyň Ýewropada ykdysady we syýasy agalygyny üpjün etmekdi. Onuň üçin Napaleonda doly mümkinçilik bardy. Sebäbi bu döwürde fransuz goşuny Ýewropada 1-nji goşundy, onuň serkerdeleri başarjaň we sowatlydy Napaleonyň özi bolsa tanymal goşunbaşy we görnükli döwlet işgäridi.

Napoleonyň ähli goşunlary fransiýa garaşly ýurtlarada degişlidi. Ol şol ýurtlaryň başynda öz dogan-garyndaşlaryny belleýärdi, garaşly ýurtlaryň köpüsi Napoleonyň girizýän täzeliklerini uly höwes bilen goldaýar. Emma Napoleonyň syýasatyna Angliýa, Awsrtiýa, Russiýa, Prussiýa garşydy. 1805-nji ýýlda güýzde uruş hereketleri ýaňadan başlanýar. Ol gysga wagtyň içinde Fransiýa, Awstriýany, Italiýany, Golland, Prussiýany basyp alýar. Indi Napoleonda ýeke-täk duşman ol hem Angliýa galypdy. Napoleon Angliýany ykdysady gabawa almagy wezipe edip goýýar. Şol maksat bilen ol Angliýa bilen ähli gatnaşyklary bes etmäge özüne garaşly döwletleri borçly edýär. Emma iňlis hökümeti oňa jogap edip neýtral suwlarda fransiýanyň söwda gämilerini basyp alýar hem-de ähli fransuz gämi duralgalaryny gabawa salýar. Şeýle ýagdaýda iňlis harytlaryna bolan isleg Russiýada-da hat-da fransiýada-da kanagatlandyrylmaýar. Ýewropa ýurtlary, şol sanda Russiýa gabaw bilen ylalaşmaýardy. Gabaw fransiýa – russiýa gapma-garşylyk has ýitileşdi. Prussiýa derbi-dagyn edilen soň hem Fransiýa bilen Russiýanyň arasynda uruş dowam edýärdi. 1807-nji ýýlda gündogar Prussiýada bolan söweşde fransuzlar ýeňiş gazandy.

1807-nji ýylyň Gorkut aýynyň 7-de Tilzitde Neman derýasynyň kenarynda 2-imperator, ýagny Napoleon bilen Aleksandr 2-ň duşuşygy bolup, onda ýaraşyk we ýaranlyk barada şertnama baglaşylýar. Şonda Russiýa Ýewropada Fransiýanyň peýdasyna bolup geçen ähli özgerişler bilen razylaşýar we Fransiýa bilen Russiýanyň arasynda Angliýa garşy ýaranlyk baglaşylýar.

Emma ol ýaraşyk wagtlaýýndy. Napoleon indi dünýä agalygy ugrunda uruşlara taýýarlanýardy. Napoleon Russiýa garşy ýörüşe taýýarlanyp onuň serhetlerinde ýarym milliondan gowrak fransuz, prus, awstriýa goşunlary jemlenipdi. 1812-nji ýylyň 24-nji iýunynda geçilen gije Napoleonyň goşunlary Russiýa garşy uruşa girişdi. Ol uly söweşlerden soň Moskwa ýakynlaşypdy. Onuň etegindäki Borodino obasynda 7 sentýabrde şol döwrüň uly söweşlerinden biri bolup geçdi. Güýçler şeýledi: ruslar – 120 müň töweregi, fransuz goşunlary –135 müň töweregi. Borodino söweşi netijesinde Napoleonyň goşunynyň 58,5 müň adamy heläk bolýar. Ruslar takmyndan 41 müň adam ýetirýär we Moskwa tarapa yza çekilýär. 14 sentýabrda basyp alyjylar Moskwa girýärler we onda 1 aý 4 güň bolýarlar. Garaşsyzlyk aýynyň 18-de 1812-nji ýýlda olar Moskwadan çykmaga mejbur bolýarlar. 1812-nji ýylyň Bitaraplyk aýynyň ortalarynda Russiýanyň çäklerinden bary-ýogy 20 müňe golaý fransuz esgerleri çykyp gidýär.

1813-nji ýylyň ýazynda Fransiýa garşy Russsiýa, Angliýa, Ispaniýa, Portugal, Prussiýa, Şwesiýa, Awstriýa döwletleri bileleşik döredýärler. Olar Napoleon goşunlary doly derbi-dagyn etmegi ylalaşýarlar.

1814-nji ýýlyň Nowruz aýynyň 31-de bileleşigiň goşunlary Pariže girýärler. 30 maýda Fransiýada döredilen wagtlaýyn hökümet Taleýranyň ýolbaşçylygynda ýaran döwletleriň wekilleri bilen ýaraşyk şertnamasyny baglaşýarlar. Oňa laýýklykda Fransiýa 1792-nji ýýlda serhetlerine gaýdyp gelýär. Senat Napoleonyň deregine şa edip Lýudowik 18-I belleýär. 1814-nji ýýlda Lýudowik 18-I Fransiýada konstitusion manarhik dikeldilýändigini yglan edýär.

Emma napoleon Elbada gizlenýärdi. Ol Fransiýadaky özgerişlerden habarlydy. 1815-nji ýýlyň Nowruz aýynyň 1-de ol özüne wepaly 1000 esger bilen Fransiýanyň günorta kenarynda goşun düşürýär we 3 hepdeden soň Pariže girýär we öz häkimligini dikeldýär.

1815-nji ýýlyň Oguz aýynyň 18-i Napoleon özüniň iň soňky ýörişini Belgiýa garşy başlaýar. Brýuseliň golaýynda Waterloa diýen ýerde uly söweş bolup Napoleonyň özi bolsa iňlislere ýesir düşýär hem-de 1821-nji ýýlyň Magtymguly aýynda sürgün edilen ýerinde aradan çykýar. Wena kongressi 1814-nji ýýlyň Ruhnama aýynyň 1-den 1815-nji ýylyň Gorkut aýynyň 9-na aralygynda bolup geçýär. Oňa 4 döwletiň wekilleri (Russiýa, Awstriýa, Prussiýa, Angliýa) gatnaşýar. Kongressiň esasy maksady Ýewropada bolup geçen üýtgeşikleriň syýasy netijesini ýok etmek ýagny Napoleon ugurlaryny ýazgarmak. Wena kongessine gatnaşyjylar özara şertler ulgamyny baglaşmak arkaly halkara meseleleri çözmegi karar etdi. Bu diplomatik ulgam XIX asyryň I ýarymyna çenli saklandy. Kongresse gatnaşyjylar ilki bilen Fransiýany gowşatmak we onda geljekde Napoleon imperiýasynyň dikeltmegiň ýol bermezlik barada birnäçe çäreleri kesgitledi. Wena kongressi öz garaýşy boýunça Ýewropanyň kartasyny täzeden kesgitledi.

Fransiýanyň töwereginde birnäçe döwletler emele geldi. Mysal üçin baý we ösen Belgiýa gowşak Gollandiýa bilen birlşdirip Niderlandiýa şalygyny emele getirdi. Polşa boýunça Russiýa, Prussiýa we Awstriýa döwletleriniň arasynda paýlaşyldy. Finlandiýa we Bessorabiýa Russiýanyň ygtyýarynda galdy.

Italiýa, Sardiniýa şalygy Genul, Wenesiýa we Lambardiýa gaýtarylyp berilýärdi. Prussiýa, Reýn oblasty Westdaniýa, Pomeraniýa birikdirildi. Norwegiýa Daniýadan alnyp Şwesiýa birikdirildi. Şwesariýanyň araçäkleri giňeldilip kongressiň karary bilen oňa hemişelik bitaraplyk statusy berildi. Wena kongressiniň kararlary Ýewropada dworýan-monorhistik häkimiýetiniň güýçlenmegine getirdi. Ol bolsa ilki bilen başlanan rewolýusion we milli özbaşdaklyk hereketini basyp ýatyrmaga gönükdirildi. Şol maksat bilen hem Ýewropa döwletleriniň hökümetleri öz aralarynda mukaddes soýuzy baglaşdyr.