Fransiýa XX-nji asyryń ikinji ýarmynda
Fransiýa XX-nji asyryń ikinji ýarmynda.
MEÝILNAMA.
1. Ikinji jahan urşyndan sońky ýyllarda Fransiýanyń durmuş-ykdysady we syýasy ýagdaýy.
2. Fransiýa De Gollyń hökümeti döwründe.
3. 1970-1980-nji ýyllarda Fransiýanyń içeri we daşary syýasaty.
4. Fransiýa XX-nji asyryń ahyrynda.
EDEBIÝAT.
1. Beýik Saparmyrat Türkmenbaşy. Ruhnama. Aşgabat,2001ý.
2. Saparmyrat Türkmenbaşy. Ykdysady, milli we ruhy galkynyş. Eserler, 3-nji tom, A,RUH. 1995ý.
3. Rubinski Ýu.I Bäşinji respublika. M, 1984ý
4. Smirnow W.P Fransiýanyń iń täze taryhy, 1918-1985 M, 1989.
5. Molçanow N.N. General De Goll. M, 1988.
6. Semenski S.A. Dünýä ýurtlary. Minsk. 2000.
Fransiýa Ýewropanyń Günbatarynda ýerleşýän döwletdir. Ýurduń umumy meýdany 551000 kw.km. Ilaty 1995-ýylyń maglumaty boýunça 57109160 adam, olaryń 95%-e golaýy fransuzlardyr. Umumy ilaty zähmete ukyply bölege 24,2 müń adam, şolardan 61,5% hyzmat edişde, 31,3%-senagatda, 7,3%-oba-hojalygynda.
Ýurduń doly ady-Fransuz respublikasy. Döwlet gurluşy-prezident respublikasy. Paýtagty Pariž. Ýurduń sońky konstitusiýasy 1958-nji ýylyń 28-nji sentýabrynda kabul edildi. Milli baýramy 14 iýulda-Bastiliýanyń alnan güni (1789 ý). Ünýä Döwletiń başy- prezident, ol premýer –ministri belleýär. Kanunçykaryjy häkimýet iki palataly parlament tarapyndan amala aşyrylýar, ol Senatdan (ýokarky palata) we Milli ýygnakdan (aşakky palata) abarat düzülen. Ýurtdaky esasy syýasy partiýalar: Respublikany goldamak birleşmesi, Fransuz demokratiýasynyń soýuzu, Respublikan partiýa, Fransuz sosialistik partiýasy, çepçi radikal partiýa, komunistik partiýa.
Fransiýa dünýäniń ińý ýurtlaryndan biri. Ol 47-sany halkara we dünýä guramalarynyń agzasydyr, şol sanda BMG, NATO,SBSE, ES, MAGATE we ş.m.
Ikinji jahan urşundan sońky Fransiýanyń taryhy 3-döwüre bölünýär: 1- 1944-1946 ý.ý./wagtlaýyn döwür/
2- 1946-1958 ý.ý /4-nji respublika /
3- 1958-häzirki döwür/5-nji respublika/
Ikinji jahan uruşy ýyllarynda Fransiýa 4-ýyl faşistik Germaniýanyń gol astyndady. Bu döwürde ýurduń ykdysadyýeti we maliýe durmuşy doly diýen ýaly dargapdy.
Ikinji jahan urşyndan soń emele gelen wagtlaýyn hökümete Fransiýanyń milli gahrymany general Şarl De Goll baştutanlyk etdi. Uruşdan sońky ýyllarda ýurduń ykdysadyýetiniń uiy depgin bilen ösmegi 1948-nji ýylda ony uruşa çenli döwürüń derejesini ýetirdi. Ol ösüş şol sanda kärhanalary hususy eýelerinden satyn almagynyń esasynda üpjün edildi.
Ýurduń syýasy durmuşyndan 1945-nji ýylyń oktýabrynda esaslandyryjy ýygnaga saýlawlar geçirildi. Şol ýygnak hem ýurduń konstitutiýasynyń taslamasyny işläp düzdi. Bu taslama De Goll parlamentiń hasabyna ýurduń prezidentiniń ygtyýarlykla-ryny has gińeltmek maddasyny teklibini goşdurjak bolýar, emma ol geçmeýär, soń üçin hem De Goll 1946-njy ýylyń ýanwarynda wezipesinden gidýär.
1946-njy ýylyń konstitutiýasy Fransiýany halkyń özbaşdaklygyna esaslanan respublika diýip yglan etdi. Konstitutiýa şonuń ýaly hem jynsyna, milletine, syýasy ykdykatyna, dini garaýşyna seretmezden ýurduń ähli raýatlaryna deńhukuklylyk berýärdi. Konstitutiýa ýurduń parlamentiniń 7-ýyl möhlet bilen Fransiýanyń prezidentini saýlamaga hukuklydygy barada madda girizildi.
Şeýlelikde Fransiýanyń konstitutiýasynyń 1946-njy ýylyń 24-nji dekabrynda resmi ýagdaýda güýje girmegi 4-nji respublikanyń döredilendigini ańladýardy.
Ikinji jahan uruşy Fransiýanyń ykdysadyýetine kesgitli zyýan ýetirdi. 1945-ýylda uruşdan öńki döwür bilen deńeşdirilende ýurduń senagat önümçiligi 38%, oba hojalygy 50% aşak gaçypdy. Ýurt senagat enjamlaryna, çigmala, azyk önümlerine mätäçlik edýärdi, 100 müńden gowrak ownuk senagat we söwda kärhanalary dargapdy. Umuman, Fransiýanyń ykdysadyýeti uruş zerarly has gowşapdy.
Ikinji jahan urşynyń ahyrynda Fransiýanyń syýasy durmuşynda hem birnäçe üýtgeşikler bolup geçdi. 1944-öńki halk demokratlary katolik partiýasynyń deragine, halk respublikan hereketi (HRH) döredildi. Jon Bido, De Monton we beýleki katolik wekilleri onuń ilkinji ýolbaşçylarydy. Ondan başga-da 1946-ýylda degolçylaryń soýuzy hem esaslandyryldy.Ol general De Gollyń tarapdarlaryndan ybaratdy. Ol gurama güýçli döwlet häkimýetli respublikany döretmegi esasy wezipe edip goýdy.
De Gollyń ýolbaşçylygyndaky wagtlaýyn hökümet özüniń içeri we daşary syýasatynda ilki bilen dolandyrmagyń öńki ulgamyny dowam etdirmäge çalyşýardy, şol maksat bilen De Goll hemişelik goşuny we serkerdeler bölümini döretdi.
Hökümet şeýle hem ýurtda birnäçe durmuş özgertmelerini geçirdi. Mysal üçin: zähmet iş hakyny ýokarlandyrmak, köpçagaly maşgalalara berilýän pul serişdeleriń möçberini artdyrmak we beýleki çäreler geçirildi.
Uruşdan sońky ilkinji ýyllarda Fransiýa özüniń daşary syýasatynda antifaşistik bileleşige girýän ýurtlar bilen özara hyzmatdaşlyk ugruny alyp barýardy. Şonuń ýaly hem Fransiýa BMG-nyń hawpsuzlyk Söwetine agza bolup girdi. Fransiýa şol bir wagtyń özünde Germaniýa we onuń ykbaly meselesine uly üns berýärdi, sebäbi ol Saary we Reýniń çep kenaryny almagy hem-de Germaniÿadan Rur welaÿatyny bölüp almagy umyt edÿärdi. Uruşdan soňky ilkinji ÿyllarda Fransiÿa umuman aÿdylanda ABŞ, Angliÿa ÿaly döwletler bilen ÿakyn gatnaşykdady, şeÿle hem oňa “Beÿik” döwlet statusyny saklap galmak başartdy.
Fransiÿanyň öňünde ýurduň ykdysady dikeldilişini we demokratiÿany ösdürmek möhüm wezipeleriň biri bolup durÿardy. 1945-nji ÿylyň 24-nji oktÿabrynda Fransiýada dörediji ýygnaga saÿlawlar geçirildi. Saýlawyň netijesinde general De Gollyň ýolbaşçylygynda ylalaşykly (koalision) hökümet döredildi, onuň düzümüne FKP-ndan-5 adam, FSP-ndan-5 adam halk respublikan hereketi partiýasyndan-5 adam we De Gollçylardan-6 adam girdi. Hökümeti düzýän ähli partiýalar özara ylalaşyp ýurduň esasy banklaryny, ätiýaçlyk kompaniýalary, senagatyň esasy pudaklaryny millileşdirmegi hödürlediler. Ondan hem başgada olar ýurduň durmuş -ykdysady ösüş meýilnamasyny düzmegi, demokratik azatlyklary kepillen-dirmegi, durmuş ätiýaçlygynyň ulgamyny gowulandyrmagy ylalaşdylar.
Emma tiz aralykda hökümetiň baştutany bilen dörediji ýygnagyň esa-sy böleginiň arasynda gapma-garşylyk döräp 1946-njy ýylyň 20-nji ýanwarynda general De Goll wezipesinden gidýär. Şondan soň hökümete ilki sosialist F.Guýen, soňra HRH partiýasynyň lideri Jon Bido ýolbaşçy-lyk edýär.
Dünýädäki täze ýagdaýlar, ykdysadyýeti dikeltmek zerurlygy ýurduň maýa goýumlarynyň esasy böleginiň senagata goýberilmegini talap edýär-di. Şol işiň amala aşyrylmagy netijesinde 1948-ýylda Fransiýanyň senagat önümçiliginiň görkezijileri uruşdan öňki döwründäkisinden geçdi.
Fransiýanyň ykdysady ösüşiniň häsiýetli aýratynlygy ol hem döwle-tiň garamagyndaky ýylda 51-den-100-e çenli işleýän adamly kärhanalar 50,7 müňe ýetdi. / 1936-ýylda-olar 5,7 müňdi./
1947-nji hökümet “Monne meýilnamasyny” makullady, onuň mazmuny esasan hem ykdysadyýet “maksatnamalaýyn” esasda ösdüril-melidi.
1947-1958-ýyllar aralygynda Fransiýada senagatyň täze pudaklary ösüp başlady.Mysal üçin:gaz we nebit öndürmek, nebiti gaýtadan işlemek, atom, elektron, himiýa we ş.m. Bu döwürde hökümetiň goldamagy bilen we daşary ýurt maýa goýumdarlarynyň hasabyna Yurduň esasy kapitaly täzelendi. Şeýle hem Fransiýa XX-nji asyryň 50-nji ýyllarynda dünýäniň ösen ýurtlarynyň ykdysadyýetini biri-birine ýakynlaşdyrmak hereketine işeňňir goşuldy. 1957-ýylda ÝYB-ne /Ýewropa Ykdysady Bileleşigi/-agza boldy, bu bolsa ýurduň ykdysady ösüşinde möhüm waka boldy.
1958-nji ýylda /aprel/ Fransiýada täsirli syýasy çökgünlik emele gel-di, ol 5 hepde dowam etdi. Emele gelen ýagdaýdan çykmak üçin ýurduň maliýe-ykdysady ulgamynyň täsirli güýçleri general De Golly häkimýet başyna getirmegi karar etdi, sebäbi ýurtda güýçli syýasy düzgüniň we ýerine ýetiriji häkimýetiň zerurlygy ýüze çykdy.1958-nji ýylyň 1-nji iýunynda Milli ýygnagyň esasy köplügi De Golly döwletbaşy wezipesine belledi. 2-nji iýunda De Goll adatdan daşary ygtyýarlyklar alyp Milli ýygnaga dargatdy we ýerine ýetiriji häkimýetiň täsirini güýçledirmek üçin çäreler geçirip başlady. Bu ugurda ilkinji ädim höküminde ýurduň täze konstitusiýasyny işläp çykarmak boldy, täze konstitusiýa esasan hem par-lamentiň hukuklaryny çäklendirip, prezidentiň häkimligini güýçlendirme-lidi. 1958-nji ýylda 28-nji sentýabrynda saýlawçylaryň referendumy bo-lup, onuň netijesinde 17,7 mln.adam (79,25%) täze konstitutiýany golda-dy. Täze konstitutiýa laýyklykda respublikanyň prezidentiniň we höküme-tiň ygtyýarlyklary has giňeldildi, onuń tersine parlamentiń kanunçykarmak hukuklary ep-esli kesildi.Ýöne täze konstitutiýada 1946-ýylyń konstitutiýasynda görkezilen esasy raýat hukuklary we azatlyklary saklanyp galýardy.
1958-nji ýylyń 30-noýabrinde geçirilen parlament saýlawlarynda “Täze respublikany goramak” partiýasy 189 deputatlyk ýer alyp De Goll parlamintde özüne goldaw tapdy.
1958-ýylyń 21-dekabrynda Şarl De Goll Fransiýanyń prezidenti edilip saýlandy.
XX-nji asyryń 60-njy ýyllarynda Fransiýada Ylmy tehniki rewolýusiýa ösüp başlady. Ol esasan hem üznüksiz önümçiligi awtomatlaşdyryp, elektron hasaplaýyş maşynlaryny ornaşdyrmaga giń mümkinçilikler emele geldi.
Őzüniń daşary syýasatynda general De Goll Fransiýanyń özbaşdak we garaşsyzlygy ugruny kesgitledi.
Umuman, De Goll ýurdy dolandyran 10-ýylynyń (1958-1968) dowamynda Fransiýanyń ykdysadyýetinde zähmet öndürijiligi has ösdi,emma şol bir wagtda hakyky iş haky bolsa haýal ýokarlanýardy.
1968-nji ýylyń maý-iýunynda Fransiýada syýasy çökgünlik tutaşdy hem-de bütin ýylyń dowamynda hökümete garşy köpçüligiń çykyşlary ösüp başlady. Netijede 1969-ýylyń aprelinde prezident De Goll wezipesinden gitdi.
1969-njy ýylyń iýunynda bolup geçen saýlawlarda Źorź Pompidu Fransiýanyń prezidenti edilip saýlandy.
Prezident Pompidu özüniń syýasatyny “miraslylyk we gepleşik” diýen sözler bilen kesgitledi, bu onuń general De Golluń syýasatyny dowam etdirjeklidini, emma şol bir wagtda sagçy toparlaryń wekilleri bilen hem gepleşige we ylalaşyga taýardygyny ańladýardy.
Özüniń içeri syýasatynda fransuz hökümeti ýurtda “täze jemgyýeti” guramagy maksat edinip, onuń mazmuny önümçilikde işleýän adamlary ony dolandyrmaga çeklemeklikden ybaratdy. Emma 1974-ýylyń baharynda Ź. Pompidunyń tarpa-taýyn aradan çykmagy, prezidentlik saýlawlaryny möhletinden öń geçirilmegine getirdi.
1974-ýylyń maýynda Waleri Źiskarg Esten Fransuz respublikasynyń prezidentligine saýlandy. Źak Şirak ýurduń premýer-ministrligine bellendi. Täze hökümetiń öńündwe 1974-1975 ýyllaryń kynçylyklarynda çykmak wezipesi durýardy, ilki bilen ýurduń ykdysady durmuşyny janlandyrmak maksatnamasy kabul edildi. Umuman 70-nji ýyllarda geçirilen çäreler ýurduń ykdysadyýetini belli bir derejede gowulandyrdy.
70-nji ýyllarda Fransiýa esasan hem De Gollyń daşary syýasat ugruny dowam etdirdi. Fransuz hökümeti Israýylyń ýakyn Gündogarsda basybaljylykly hereketlerini ýazgaryp çykyş etdi, amerikanlaryń Wýetnamdaky uruşyny bes etmek ugrunda aýgytly çykyş etdi. Fransiýa soń ýaly hem 1975-ýylyń awgustynda Helsinkide umumy Ýewropa howpsyzlyk we hyzmatdaşlyk maslahatyna gatnaşdy.
Umuman, 70-nji ýyllarda Fransiýanyń daşary syýasat ugry esasan hem halkara dartgynlygyny gowşatmaga gönükdirilipdi.
Fransiýada durmuş-syýasy gapma-garşylyklarynyń ýitileşmegi esasan hem 1981-nji ýylyń prezident saýlawlarynyń öńisyrasynda bolup geçdi. Hökümetiń ýokary gatlaklarynda-da, toparlarda-da güýçleriń mynasybeti üýtgäp başlady. Mysal üçin: Fransuz demokratiýasy ugrundaky soýuz prezidentlige W.D. Esteni, respublikany goldamak birleşmesi Ź. Şiraky, fransuz sosialistler partiýasy F.Mitterany görkezdiler.
1981-nji ýylyń 10-njy maýynda geçirilen prezident saýlawlarynyń netijesinde F.Mitteran ýeńiş gazandy.
XX-nji asyryń 80-nji ýyllarynda fansuz hökümetiniń geçiren çäreleriniń netijesinde ýurduń /8 banky, 2 maliýe we 5-iri firmalary hem-de demirmagdan we harby kärhanalar döwletiń garamagyna geçirildi. Netijede döwletiń garamagyna ähli bank kreditleriniń 75% geçdi.
Ýurduń syýsy durmuşunda hem birnäçe reformalar geçirildi. Hökümet döwlet howsuzlyk suduny gadagan etdi, ölüm jezasy aýryldy, onuń deregine ömürlik azatlykdan mahrum etmek girizildi, Ýeńiş baýramy (9 maý), halkara aýallar güni (8 mart) baýramçylyk günleri diýlip yglan edildi.
Umuman, geçirilen çäreler fransuz jemgyýetinde demokratiýany, erkinligi ösdürmäge täsir etdi.
F.Mitteranyń 1988-nji ýylyń ýene-de 7-ýyl möhlet bilen prezidentlige saýlanmagy onuń hökümetiniń daşary syýsat meselelerine belli bir derejede seresaplyk bilen, çemeleşmegi talap etdi. Esasan hem 80-nji ýyllaryń ahyry 90-njy ýyllaryń başlarynda dünýädäki hem Ýewropadaky bolup geçen üýtgeşmeler fransuz hökümetiniń daşary syýasatyny düýpli üýtgetdi. Döreýän kynçylyklaryń çözülmegini Fransiýa Ýewropa ýurtlarynyń ykdysady we syýasy hyzmatdaşlygynyń derejesi bilen baglanyşdyrýar. F. Mitteran Atlantikada Urala çenli “Ýewropa öýüni döretmek” baradaky pikiri goldady. Ol Günbatar we Gündogar Ýewropa döwletleriniń ýakynlaşmagynyń ahyrky maksady hökmünde Ýewropa konfederasiýasyny döretmek baradaky pikiri öńe sürdi.
1995-nji ýylyń maýynda Fransiýada nobatdaky prezident saýlawlary geçirilip, onda respublikany goldamak birleşmesiniń lideri Źak Şirak ýeńiş gazandy, hem-de ýurduń prezidenti boldy.
Häzirki zaman Fransiýasyndan ilatyń aglaba bölegi şäherlerde ýaşaýar we işleýär. Umumy işleýän ilatyń 6%-den gowragy oba-hojalygynda işleýär, emma bu pudakda häzirki zaman tehnikasynyń we agronomçylyk ylmynyń sońky gazananlarynyń ornaşdyrylmagy, ol pudagyń fransuz ilatyny oba-hojalyk önümlerini bolan islegini doly kanagatlandyrýar.
Fransiýada ilatyń işe ýarawly böleginiń 85%-i hakyna tutma adamlar-işçiler, gullukçylar, tehniki intelegensiýa we başgalar. Fransiýa şu gün özüniń ylmy-tehniki üstünlikleri bilen-milli awiasiýany, ultra tizlikli poýezdleri, ýokary hilli PEŹO, sitroýen awtoulaglary bilen dünýä bazarynda öńe çykan döwletdir.
Beýik Saparmyrat Türkmenbaşynyń Garaşsyz we Baky Bitarap Türkmenistanyń hoşniýetli daşary syýasaty fransuz-türkmen gatnaşyklaryny has işeńńirleşdirdi. Fransiýanyń işewür toparlarynyń türkmen ykdysadyýetine uly möçberde maýa goýumlaryny goýmagy, esasan hem “Buig” kompaniýasynyń alyp barýan gurluşyk işleri.