Gurbandurdy Zelili
Gurbandurdy Zelilin masgalasy
Gurbandurdy-Zelili Gürgenin Garaguzy obasynda 1779-njy ýylda eneden dogulýar. Onun kakasyna Mämmetjuma,ejesine Hurma (Magtymgulynyň ýegeni) diýer ekenler. Zeliliniň önüp-ösen ýerleri Etrek,Gürgen,Garrygala sebitleridir.Önüp-ösen ýerini Zelili öz döredijiliginde şeýle setirler bilen görkezýär:
"Ata-baba geçen jaýlary görsem , Gürgende nan iýsem , Etrekde ýörsem….",
Zeili oba mekdebinde , soňra bolsa Hywadaky “ Şirgazy” medresesinde okapdyr diýen maglumat bar.
Zelili-zelil ,horlanan , ezilen ,ejiz düşen diýmekdir . Sebäbi Zelili öz ömründe oňly gün görmändir , mydama onuň ýaşaýşy horlukda , ekspluatator synplar tarapyndan kemsidilmekde geçipdir. Gurbandurdynyň Zelili diýen lakamy onuň ýşaýşy-durmuşy bilen baglanyşyklydyr .
Halk arasyndaky rowaýatlara görä, Zeliliniň esasy kesp-käri kümüş , demir ussaçylygy bolupdyr . Zelili öz güzeranyny garyplykda geçiripdir .Şahyryň:
"Kyn boldy güzeran ,düşdük bir hala, Kemdest bolduk hiçe başyň içinde,"
ya-da:
"Bu garyplyk üstümüzdengitmedi, Köňül maksat –myradyna ýetmedi"
diýen setirleri-de onuň garyp bolandygyny subut edýär.
Zelili ýaşlykdan öz obadaşy Döndi diýen gyz bilen söyüşyär. Şahyr öz söýgülsine bagyşlap ,birnäçe şygyrlar hem düzýär.”Döndi hanym”, “ Janymyň jananasy” we başgalar. Emma Zelilä Döndi bilen öý-işik bolup maşgala durmuşyny gurmak miýesser bolmandyr. Bu hakda halk arasynda bolan maglumatlaryň birinde “ Döndi bir barly ýere çykarlypdyr” diýilýär. Şu maglumatyň dogrulygy ähtimaldyr . Şol döwürde öýlenmek üçin töleýän galyň Zelili ýaly garyplara örän agyr düşüpdir , olar köp ýyllar barlylaryň igençli we agyr zähmetini çekmäge mejbur bolupdyrlar. Munuň üstüne-de ekspluatator synp wekilleri azat söýgini barlapdyrlar . Ine, şonuň üçin hem Zelili Döndä öýlenip bilmändir .
Zelili Nury atly gyza öýlenip ,onuň bilen ömrüniň ahyryna çenli ýaşapdyr . Nuryň ogly bolýar , oňa Mämmetdöwlet diýýärler .Mämmetdöwlet ilki Mama diýen gyza öýlenýär,ol aradan çykansoň . Halbibi bilen durmuş gurýar .Halbibiden Jumadöwlet ,olardan hem Ogulnar, Maýa, Şemşat bolýar , häzir Zeiliniň nebereleri Garrygala töwereklerinde ýaşaýarlar.
Lirikasy
düzetZelili bir topar liriki goşgularyň awtorydyr .Onuň edebi döredijiliginde ýaşan döwründe ýüze çykan wakalary suratlandyrmak bilen , il – güne degişli , sosiýal deňsizligi görkezýän , mert we namartlara degişli öwüt – nesihat beriji,
söygi temada çeper şygyrlar uly orun tutýar. Zeliliniň döredijiligi özüniň manylylygy we çeperçiligi bilen tapawutlanýar . Onuň döredijiligi türkmen klassyky edebiýatynyň durmuşa has içgin aralaşmakdaky täze ädimini alamatlandyrýar. Zeliliniň döredijiliginiň kämilleşmegine , ösmegine , birinjiden , onuň özüniň edebiýat bilen gyzyklanmagy , edebiýatyň jemgyýetçilik durmuşunda tutýan ornuna belli derejede akyl ýetirmegi , köp okamaklygy , ikinjiden , daýysy Magtymgulynyň döredijiligi uly täsir edipdir.
Zeliliniň watançylygy .Zeliliniň döredijiliginde il-güni , ýurdy söýmek we halkyň erkin durmuşyny , agzybir ýaşaýşyny goramak pikirleri uly orun tutýar . Zelili öz ülkesini – ýaşan ýerini, onuň tebigatyny bütün baýlygyny , zähmetkeş halkyny tüýs ýürekden söýen watançydyr .
Şahyr öz önüp-ösen yeriniň –Etregiň ,Gürgeniň keşbini, tebigatyny “Watanym, seni” diýen şygrynda uly joşgun bilen suratlandyrypdyr .Watan temasyna degişli beýleki şygyrlarynda bolşy ýaly ,şahyryň bu şygyrynda hem basybalyjy duşmanyň abat oturan Etrek, Gürgen zähmetkeşlerini gyrgyna berşi, talaňa salşy görkezilýär.Zelili ýesirlikde diňe watan umydy bilen ýaşaýar, haçanda watanyny,onuň gözel tebigatyny ýatlanda,ol gözýaşyny saklap bilmeýär. Şahyryň duşmana bolan ýigrenji onda watana bolan söýgini, joşguny has güýçlendirýär. Zelili öz ülkesinden näçe uzaklykda bolsa-da ,onuň keşbini ,ajaýyp tebigatyny hiç wagt gözüniň öňünden aýyrmaýar:
" Sugunly , umgaly , çal goçly daglar , Belentden pestine akan bulaglar, Sowuk suwly,ter çemenli awlaglar, Köňül arzuw eýlär ,watanym ,seni”.
Zelili bu şygrynda bir topar ýesir eltilenleriň adyndan il –ýurda söýgi besleýär ,ony tüýs ýürekden wasp edýär.Şahyryň:
"Ýürek talwas eder, göterler serim, Köňül arzuw eýlär, watanym, seni! Etrek, Gürgen ýurdum –gezen ýerlerim, Köňül arzuw eýlär, watanym ,seni!”
Ýa-da:
“Köňlümüň aramy, çeşmim röwşeni, Men neýläýin, dostlar ,onsuz bu jany…."
diýen setirlerini diňläp zähmetkeş il-ýurda söýgi hyjuwy bilen joşman durup bilmez. Zeliliniň :
"Haýp, abat iller ber-bibat boldy Dostlar gamgyn boldy , duşman şat boldy, Aýrylyşdy, aşyna – ýarlar ýat boldy, Köňül arzuw eýlär ,watanym ,seni!"
diýen setirlerini öňden hem talaňçy duşmanyň zulumyndan ýaňa zeýrenip, ah çekip ýören ýesirlerde Hywa hanyna ýigrenç, gahar –gazap döredipdir
Mertlik, batyrlyk, ahlaklylyk barada. Zelili il- ýurdy ýürekden söýmek bilen birlikde , onuň ýigitleriniň mertligini, batyrlygyny , gowy ahlaklaryny wasp edipdir . Şahyr öz ildeşlerini arly – namysly bolmaklyga çagyrypdyr . Şahyryň şeýle eserleri ýigitlere teselli beripdir, olary ruhlandyrypdyr we olaryň güýçlerine güýç goşupdyr . Zeliliniňil-günüň,ýurduňar-namysynyugrunda tutanýerli söweş eden gaýduwsyz ýigitleriň at –owzasyny dabaralandyrmagy, munuň tersine, gorkaklary, nalajedeýinleri,aýal ýagysy dik düşdileri,ýaňralary köpçüligiň öňünde masgaralamagy tötändenblman, şol döwrüň şertleri ,ýagdaýy bilen baglanyşyklydyr. Duşmanyň talaňçylykly ýörüşine gaýtawul bermek üçin,batyr, gaýduwsyz, at- ýaragdan peýdalanyp bilýän adam gerek bolupdyr.Zelili bolsa duşmana garşy çanlakaý söweşijileriňsanyny köpelmek maksady bilen , batyrgaý ýigitleri taryplapdyr, götergiläpdir, namarlary ýazgarypdyr.
Şahyr mertler bilen namartlary deňeşdirende, olara mahsus bolan aýratynlygy örän ýerlikligörkezýär. Ol özüniň ”Dert galar” diýen şygrynyň:
"Ýowuz ýerde ýüzde –ýüz gelse, Yzyn dönmez,namart gaçar ,mert galar"
diýen setirleinde il-halk üçin duşman bilen söweşmeli bolanda, mert ýigitleriň ölümden heder etmän, soňky demlerine çenli söweşýändiklerini,emma namartlaryň binamyslylyk edip gaçýandyklaryny, il-ýurt hakda pikir etmän ,öz janlary hakda aladalanýandyklaryny , hatda namarlaryň bile söweşe çykan ýoldaşlarynyň ykbalynyň neneňsi boljakdygyny hem unudýandyklaryny belleýär . Zeliliniň “Diýmek biläni” şygrynyň:
“Keýpi açylar duşman görende mertler, Pikir basar , gaýga gider namartlar…"
diýen setirlerinde hem mertler bilen namartlar bir-birinden aýyl –saýyl edilip suratlandyrylýar.Bu setirlerde “mert ýigidiň duşman görende” ,oňa garşy ýigrenjilik bilen aldym- berdimle söweş edýändigi, emma namartlaryň bolsa duşman gördügi gaýga batyp dowla düşýändigi beýan edilýär.
Şahyr “Bilen” şygrynda hem “ Diýmek bilýäni” diýen şygryndaky pikirlerini gaýtalaýar.Ol:
“Söweş güni mert ýarasyn baglamaz, Namart gaçar dönüp, soňyn saglamaz…".
diymek bilen , mert ýigitleriň çydamlylygyny wasp edýär, emma , gorkaklaryň “ namartja olam , sagja olam” diýip, söweş meýdanyndan ýazzyny berýändiklerini tankyt edýär. Zelili “Diýmek biläni" diýen şygyrlarynyň ilki setirlrinde namartlaryň üstünden düşýär. Namartlara syn bermezligi, etjek işini olaraduýdurmazlygy olara berk talap edýär.Eger-de syry ,göz öňünde tutulan maksady namartlar duýsalar,berk tabşyryga garamazdan olaryň ýaňrajakdyklaryny ,syry äşgär etjkdiklerini şahyr nygtap görkezýär:
"Namarda syr berme, syr saklar diýip, Namarat syr saklamaz, diýmek biläni…"
Şu şygyryň balka bir ýerinde Zelili uzak wagtlap myhmançylykda bolýanlaryň, ondan–da gezip ýörenleriň, duş gelen ýerde gürrüňdeşlerine geplemäge gezek bermän, ýaňrap ýörenleriň hem-de yaşlykda lälik saklanyp, ulalansoň zähmet çekmäge ukyby bolmadyklaryň il içinde ýigrentgilerdigini billýär:
"Öznü ýigrendir köp ýatan myhman, Bir bimaýa gezen, mazasyz ýaňran,
Işe taby bolmaz ulalansoňran, ňran, Ýaşlykda beslenen gaýmak biläni”.
Şahyr özünüň şygyrlarynda birek –birege ajy söz aýtmazlygy nesihat edýär:
“…Ýagşy söz diýeniň güldür, ýaman söz tiken ýalydyr …"
diýen setirlerinde ("Ýow çykan ýalydyr ") beýan edýär.
Şahyr “Bilen “şygrynyň:
“Köňül almaz ýerden bir ýaman sözi Eşitseň ,iç gysar sygyrmak bilen "…
diyen setirlerinde-de birek-birege süýji sözli bolmaklygyň ,biderek ýere adamyň göwnüne degmezligiň tarapynda durýar
Zeliliniň “ Özge dem bolmaz “diýen şygry başdan –aýak öwüt –nesihat häsiýetlidir. Şahyr bu şygyrynda mugthorçylyk almyty üçin biri –birinden gabanyp ,ilesopuçylyk satýan sopularyň gara nebisleri üçin her zat etmäge taýýardyklaryny real beýan edýär .
Ýalançy mugthorlardan seresap bolmaly diýen pikiri öňe sürýär .
Zelili aňsat eklenç üçin özlerine din hadymy hasaplaýan ýalançy pirlere hergiz ynanmaly däldigini hem bu eserinden aýratyn nygtap aýdýar. Pirler näçe keramat satsalar-da, özlerini öwseler-de,ýagşy kişi bolan blsalar-da ,olaryň zähmet çekmän, ilatyň dilenip ýa-da olary aldap, şol aldawçylygyň hasabyna ýaşaýandyklaryny düşündürýär. Pirleriňpyssy-pyjurlygyny görüp ,şahyr olary “Şeýtanyň şägirtleri” diýip , açyk yglan edýär.
Zelilibu şygrynda dogry sözlügi ündemegi ,gybatkeşligi, ýalançylygy ýazgarmagy hem maksat edinipdir .Bulardan başga-da
Ol zähmet çekmekden,işlemekden gaçýan adamlary tankytlaýar we şonuň bilen birlikde ,beýlekilere şeýle häsiýetlri endik edinmezligi öwüt-nesihat edýär. Meselem:
“…Bikardyr ýaltanup , ýaman ýöreniň, Bu bir hassalykdyr ,asla em bolmaz…"
Şahyr bu ýerde, birinjiden, ýaltanyň gününiň hor geçjegini aýdýan bolsa, ikinjiden, ýaltalyk-hassalykdyr, ondan daşda duruň diýen ideýany öňe sürýär.
Zeliliniň “Bşgana ýagşy”diýen şygry hemöwüt-nesihat beriji, çuň we ýiti manyly eserleriň biridir. Häzir-de halk arasynda bu şygryň birnäçe setirleri nakyl hökmünde ulanylýar. Şahyrň:
“Atsaň,nyşana deger okuň dogrusy, Bir meňzile ýetmez ýüküň egrisi, Basym sandan çykar oba ogrusy, Ýigit sada gerek ,türkana ýagşysy”
diýen setirlerinde adamlaryň dogruçyl ,sada bolmaklary durmuş hadysalarynyň mysalynda ,ýagny deňeşdirmek ýoly bilen ,nesihat berilyär.
Zelili”Aslyna ýet, söz manysyn sora-da” diýmekbilen,aýdylan sözi oňat diňläp,onuň manysyna düşünmegiň ähmiýetini,etjek işiňi,düşünjek zadyňy soraşdyryp anyklaşdyrmagy maslahat berýär. Sözüň manysyna düşünmän ,aýdylan pikiriň nygyna ýetmän,bolgusyz netije çykarmaga howlukma diýip nesihat edýär.