Indeterminizm

INDETERMINIZM (lat. In-sözün öňünden gosulyp, ýoklygy aňladýar we determinizm-sebäplik arabaglanşygynyň obyektiwligini (ontologik I.) ýa-da ylymda sebäplilik jähtden düşündirişiň akyl ýetiriş gymmatyny (metodologik I.) inkär edýän filosofik taglymat we metodolik poesiýa. Adamyň erk-işleginiň şertlenilenligi, adamyň öz eden etmişleri üçin jogapkärçiligi badaky problemalar boýunça I. we beterminizm (seret) biri-birine garşy durýan konsepsiýa hökmünde öne çykýar. I. erk-islege awtonom güýç hökmünde öne çykýar. I. erk-islege awtonom güýç hökmünde garaýar hem-de sebäplilik prinsipleri adamyň özüni alyp barşyny düşüňdirmekde ulanyp bolmaz diýip tassyklaýar, determinism tarapdarlaryny fantalizme aýyplaýar. Emma weli “Dterminizmin fatalizmi nazarda tutýanlyg-a beýlede dursun., gaýtam ol paýhasly hereket etmek üçin esas berýär “ (Lenin B.I. Eserler, 4 neşirden terjime, 1 tom, 463 sah.). Häzirki zaman burjuaz filasofiýasynda I-iň dürli formalary ýaýrandyr. Mysal üçin, Badenin neokantçylyk mekdebi determinizm prinsipini diňe tebigat hakyndaky ylym bilen çäklendirýän we onuň “ruh hakyndaky ylymlar” barada ulanylmagyny inkär edýärdi. Neopozitiwizm pragmatism we personalizm dterminizmi diňe logiki sfera bilen çäklendirmäge synansýarlar. Häzirki zaman kwant fizikasynyň ösmegi netijesinde I. we determinzm aýratyn-da aktual problema öwrüldi, determinism aýratyn-da aktual problema öwrüldi. Klassyky determinism prinsiplerinin mikrodunýade bolup geçýän proseslere häsiýetlendirme bermek üçin ýaramaýanlygy belli edildi. Şoňa göräde kwant teoriýasynyň esasy kanunlayny I. we agnostizm ruhunda düşündirjek bolup synanşylyp başlandy elektronyň erkin hereketi hakyndaky ek-tuk mikrohoadasynyn teologik güýçler arkaly dolandyrylýanlygy hakyndaky ideýalar I-iň ýüze çykmasydyr. Dialektiki materalizm I-I inkar etmek bilen bilelikde, determinz hakynda dowam edip gelen ozalky mehanistik düşünjeleriň ýeterlik däldigini görkezýän hem-de häzirki zaman tebigat5 we jemgyýetçilik ylymlarynyň gazanan üstünlikleri esasynda determinz hakynda täze, jemlenen düşünjäni formirleýar