Jelaleddin Meňburun (şeýle-de Jelaleddin Menguberdi.[1] asly türkmen, hökümdarlyk ýyllary 1220-1231), Jelaleddin Horezmşa diýlip hem tanalýar - Horezmşalar döwletiniň soňky hökümdary we serkerdesi.[2] Alaýeddin Muhammediň türkmen aýaly Aýçeçekden bolan uly ogludyr.

Soltan Muhammet 1215-nji ýylda Owganystanyň Gur we Gazna etraplaryny boýun egdirensoň, Jelaleddini merkezi Gazna hasaplanýan Gur, Hyrat, Garçystan we Seýistan ülkelerine mälik edip, wezirligine Şyhabeddin Alp’ül Herewini belläpdir. Emma soltan iň eziz gören hem-de geljegine uly ynam bildiren ogly Jelaleddini paýtagtda – öz ýanynda alyp galmagy makul bilip, agzalan welaýatlara Kerber Mälik atly emirini ýollapdyr. Muhammet şanyň ejesi Türkan hatyn şazada Jelaleddiniň paýtagtda alnyp galynmagyna garşy bolupdyr. Onuň tagt mirasdary hukugyna eýe bolmazlygy üçin elinden gelenini edipdir. Muhammet şanyň Jelaleddini tagt mirasdary etmek isländigine garamazdan, Türkan hatynyň täsiri bilen soltanyň kaňly-gypjak aýalyndan bolan ogly Ozlag şa tagt mirasdarlygyna taýyn edilipdir. Oňa döwletiň Horezm, Horasan we Mazenderan ýaly möhüm welaýatlary bölünip berlipdir.

Emma taryh ähli zady başgaça çözüpdir: ýurdunyň köp bölegini mongol ordalary harap edensoň, Hazar deňziniň Abesgun adasyna özüni atan Muhammet şa ölüm ýassygynda ýatan pursaty ogullary Jelaleddini, Ozlag şany we Ak şany ýanyna çagyrypdyr. Özüniň Ozlag şanyň tagt mirasdary bolmalydygy baradaky atalyk ähdini (weliäht) üýtgedýändigini aýdypdyr. «Meniň mongollarda galan arymy diňe Jelaleddin oglum alyp biler, siziň hemmäňiz oňa boýun egmelisiňiz!» diýip, öz gylyjyny onuň biline dakypdyr. Bu Jelaleddiniň kanuny ýagdaýda tagt mirasdary bolandygyny aňladýardy.

Doganlary bilen Horezme tarap ugran Jelaleddine Gürgenje baryp, häkimiýeti öz eline almak nesip etmändir. Paýtagtda gypjak serdarlarynyň gozgalaň turzandygyny eşiden soltan atynyň jylawuny Horasana tarap öwrüpdir. Onuň mongollar bilen ilkinji çaknyşygy 1221-nji ýylda Nusaýyň golaýynda bolupdyr. Jelaleddin şu ýerde özüniň 300 adamlyk kiçijik ýygyny bilen 700 adamly mongol ordasy bilen çaknyşyp, ajaýyp ýeňiş gazanypdyr. Jelaleddiniň mongollaryň üstünden gazanan bu ilkinji ajaýyp ýeňşi hakda soltanyň ömür beýanyny ýazan Muhammet an-Nesewi öz ýazgylarynda «Jelaleddiniň gylyjy mongollaryň ganyna boýalan, olaryň göwrelerini para-para edip oýnan ilkinji musulman gylyjy boldy» diýip ýazypdyr. Bu ýeňişden soň Jelaleddin Nyşapur we Bust şäherleriniň üsti bilen Gazna gelipdir. Gaznanyň halky ony uly hormat bilen garşylapdyr. Murgabyň ýokary akymlarynda oňa Merwiň öňki häkimi – türkmen serkerdesi Han Mälik 40 müň goşuny bilen, türkmen hany Seýfeddin Bugrak hem 40 müň adamly goşuny bilen goşulypdyr. Gaznada bolsa Jelaleddine doganoglany Emin al-Mülk we serkerde Demir Mälik birigipdir. Garlyk türkmenleriniň hany Azam Mälik we owganlaryň goşunbaţysy Muzaffar Mälik hem Jelaleddin soltana wepalydygyna kasam edipdirler. Özüne birigen güýçler bilen bilelikde Jelaleddin uly goşunly bolupdyr. Ol esasy güýçlerini Perwanada galdyryp, Toharystandaky Weliýan galasyna hüjüm edipdir. Bu galany mongol serkerdeleri Tetejük we Molghor gabapdy. 1221-nji ýylyň tomsunda bolan söweşde Jelaleddiniň güýçleri mongol goşunynyň öňçülerinden müň adamy öldüripdirler. Mongol goşunynyň galan bölegi derýanyň aňyrsyna geçip, köprini ýykyp, zordan halas bolupdyr.

Weliýanyň eteginde mongollaryň ýeňilendigini eşiden Çingiz han Jelaleddiniň üstüne Şygy Kutlugyň ýolbaşçylygynda uly ýygyn ýollapdyr. Bu gezek mongol goşuny türkmenler bilen Gaznanyň golaýyndaky Perwana galasynda duşuşypdyr. Jelaleddiniň goşunynyň sag ganatyna Emin Mälik, sol ganatyna Seýfeddin Bugrak, merkezine bolsa Jelaleddiniň özi ýolbaşçylyk edipdir. Agşama çenli dowam eden gazaply çaknyşykda taraplaryň hiç birem artykmaçlyk gazanyp bilmändir. Mongollar gije boş atlaryň üstüne adam sypatyna çalym edýän garantgylary oturdypdyrlar. Ertesi irden muny gören türkmenleriň käbir goşunbaşylary «mongollara goşmaça kömek gelendir» diýip düşünipdirler. Serkerdeler bilen geçiren mejlisinde Jelaleddin goşunyň yza çekilmegi barada öňe sürlen teklibi düýbünden ret edipdir. Mongollaryň hüjümi bilen söweş täzeden başlanypdyr. Mongol goşununa garşy türkmenleriň sol ganaty ýaý okuny ýagdyryp, duşmanyň öňe süýşmegine ýol bermändir. Jelaleddin dowullaryň çalnyp, söweş tebilleriniň kakylmagyny, atlara münüp, hüjüme geçmegi emr edipdir. Söweşde mongollar ýeňlip, ýaraglaryny taşlap gaçypdyrlar. Türkmenler şol gezek mongollaryň 45 müň adamly goşunyny çym-pytrak edipdirler. Ruhnamada Jelaleddiniň mongollary uly ýeňlişe sezewar edişi barada şeýle diýilýär: «Jelaleddin mongol basybalyjylaryna garşy gaýduwsyz söweşip, mertligiň ajaýyp nusgasyny görkezipdir. Ol mongollaryň ýeňilmezekligi hakyndaky toslamany ýalana çykaryp, olary ilkinji gezek uly ýitgä we ýeňlişe sezewar edýär» (131). Ykbalyň oýny Perwananyň golaýyndaky ýeňşiň netijesini Jelaleddiniň güýjüniň berkemegine däl-de, tersine onuň gowşamagyna sebäp bolar ýaly edipdir. Olja paýlaşylanda serkerdeleriň arasynda dawa ýüze çykyp, ol hem goşunyň bölünmegine getiripdir. Dürli tire-taýpalardan düzülen Jelaleddiniň goşunynda agzybirlik bolmandyr. Bu bolsa, «Il aglak bolsa, doňuz depä çykar» diýlişi ýaly, mongollaryň türkmenleriň agzalalygyndan peýdalanmagyna getiripdir. Çingiz han öz goşunynyň garşydaşyndan ýeňilmegini jogapsyz galdyryp biljek däldi. Ykjam taýýarlykdan soň ol özüniň esasy garşydaşy Jelaleddin bilen Hind derýasynyň boýunda duşuşypdyr. Mongol goşuny Jelaleddiniň agzalalyk sebäpli gowşan goşunyny gabawa salypdyr. Güýjüniň azdygyna garamazdan, Jelaleddin gaýduwsyzlyk bilen söweşe girişipdir. 1221-nji ýylyň noýabr aýynyň 24-inde Hind derýasynyň boýundaky Nilýap geçelgesiniň ýanynda bolan bu jeňde Jelaleddin birbada üstünligem gazanypdyr. Hatda Çingiz hanyň özem atyna münüp gaçypdyr. Emma hilegär Çingiziň ätiýaçdaky 10 müň atlysyny söweşe salmagy, söweşiň ykbalyny onuň peýdasyna çözüpdir. Mongollar Emin Mäligiň ýolbaşçylygyndaky sag ganata hüjüm edip, ony kül-peýekun edipdirler. Çingiz han Jelaleddini diri tutmagy buýrupdyr.

Jelaleddin pelegiň bu namart oýnunda özüniň utulandygyny duýupdyr. Dar ýerde bolan gazaply söweşiň netijesinde mongollar Jelaleddiniň goşunlaryny derýanyň kenaryna gysyp getiripdirler. Ýeňlenini mertlerçe boýun alan Jelaleddin kenarda duran ejesini, aýalyny we haremhanasynyň ähli agzalaryny diriligine derýa oklamagy buýrupdyr. Soltan olaryň mongollaryň eline düşüp, namysynyň depeleneninden, däli derýada gark bolanyny müň paý gowy görüpdir. Enesi Türkan hatyn bilen bilelikde mongollara ýesir düşen uýasy Hansoltanyň ykbaly onsuzam onuň dagly ýüregini para-para edip durdy.

Emma Jelaleddiniň ýedi ýaşly oguljygy duşmanyň eline düşüpdir. Atasy garadan gaýtmaz, duşmanyň ýüzüne hyýrsyz garap duran bu mert oglanjygyň, ýetişäýse özüniň tohum-tijini aman goýmajakdygyna düşünen Çingiz han ony derrew öldürdipdir. Daş-töweregini duşman alan, bir tarapy hem kert gaýa bolan ýagdaýda soltan halas bolmaga umydynyň galmandygyna göz ýetiripdir. Duşmandan aman dilemek ýa-da onuň eline diri ýesir düşmek Jelaleddin ýaly türkmen isimli mert ärleriň işi däldi. Şonuň üçinem ol keremli Alladan medet isläp, atyny gaýadan derýa oklapdyr. Jan süýji bolansoň, töweregindäki nökerleri hem halas bolmak üçin, onuň hereketini gaýtalapdyrlar. Jelaleddin sag-aman derýanyň aňyrky kenaryna geçip, Çingiz hana garap, ýumrugyny düwüpdir. Jelaleddiniň gahrymançylygyny gören, Çingiz han öz gözügidijiligini we duşmanyna bolan pynhan buýsanjyny daşyna çykaryp, öz ogullaryna: «Görüň, anha, atasynyň hakyky ogly şeýle bolmalydyr!» diýipdir. Ruhnamada Jelaleddiniň bu şowsuzlygy barada «...Çingiz hany mert söweşe çagyrýar. Emma goşundaky agzalalyk gaýduwsyz türkmen soltanyny arzyly maksatlaryna gowşurmaýar» diýlip bellenýär (131).

Hindistanda mongollara garşy göreşini dowam etdiren Jelaleddin ol ýerden Eýrana gelipdir. Jelaleddiniň ömrüniň soňky ýedi ýyly Eýranda, Häzirbegjanda, Yrakda we Kawkazda geçipdir. Bu ýerlerde ol mongollara garşy göreşini dowam etdiripdir. Birnäçe aýyň dowamynda Horasan, Yrak, Mazenderan we Eýranyň köp bölegi Jelaleddine tabyn bolupdyr. Şeýlelikde, soltan özüniň täze guran döwletinde düzgün-nyzamy ýola goýupdyr. Onuň mongollara garşa göreşi ýerli halk köpçüligi tarapyndan goldaw tapypdyr. Şonuň üçin hem taryhçy Öwez Gündogdyýew Jelaleddiniň hereketlerine awantýuristik öwüşgin bermek isleýän awtorlaryň mamla däldigini adalatly belleýär. Jelaleddin 1225-nji ýylda Töwrizi, Ermenistanyň paýtagty Dwin şäherini eýeläp, birleşen gürji-ermeni goşunyny derbi-dagyn edipdir. Jelaleddin mongollara garşy bilelikde göreşmegi teklip edip, gürjilere ilçi ýollapdyr. Emma gürji şazada aýaly Rusudan Jelaleddiniň teklibini ret edipdir. Jelaleddin 1226-njy ýylyň mart aýynyň 10-ynda Tbhis (Tbilisi) şäherini eýeläpdir. Ol soňam Gürjüstana birnäçe ýörişleri gurapdyr.

Bütin Eýrany öz golastyna alansoň Jelaleddin Häzirbegjany özüne tabyn edipdir. Ol Töwrizi öz guran döwletiniň paýtagty edipdir. Jelaleddin demirgazyk-günbatar Eýranda mongollara garşy göreşini dowam etdiripdir. 1227-nji ýylda ol Reýiň we Yspyhanyň golaýynda olary ýeňipdir. 1228-nji ýylyň Alp Arslan aýynda Yspyhanyň golaýynda bolan söweşde mongollardan ýeňlensoň Jelaleddin soltan Hemedana çekilipdir. Mongollara garşy göreşde yslam döwletleriniň arasynda goldawsyz galan Jelaleddin öz gylyjyny bularyň garşysyna hem götermäge mejbur bolupdyr. 1228-nji ýylda Jelaleddiniň garşysyna Rum seljuklarynyň soltany Alaýeddin Keýkubat, Müsür soltany Eşref, Kilikiýa-ermeni patyşasy Getum I bilelikde çykyş edipdirler. Ýerewanyň golaýynda bolan söweşde Jelaleddin ýeňlipdir. 1231-nji ýylyň Alp Arslan aýynda mongollar Bargiri-Ahlat ýolundan inip, Dijle köprüsiniň kenarynda Jelaleddiniň güýçlerini kül-peýekun edipdirler. Jelaleddin özüni yzarlaýan mongollardan gutulmak üçin Meýýafarykin etraplaryna gaçypdyr. Gürjüstanyň geçmesi kyn dag geçitleriniň birinde kürtler Jelaleddini öldüripdirler. Görogly begiň Ýyldyz dagynda gowakda öldürilip, mazarynyň nirededigi mälim bolmaýşy ýaly, Jelaleddin hem dag gowagynda öldürilýär we jaýlanan ýeri nämälim bolmagynda galýar. Halk birbada soltanyň ölümine ynanmandyr. Ol barada halk arasynda dürli rowaýatlar ýaýrapdyr. Muhammet’an-Nesewiniň ýazmagyna görä, «soltanyň (Jelaleddiniň – awt.) ölümi bütin Älemi ýetim galdyrypdy». Baştutansyz galan nökerler çar tarapa pytrapdyrlar. Olaryň bir bölegi Müsüre baryp, ol ýerdäki Memluk döwletini gurupdyrlar. Ine şunuň bilen özi soltanam bolsa köşkde ýaşaman, günlerini çadyrda, onda-da gara çadyrda ýaşap geçen bir ynsanyň ömür tanapy pajygaly kesilýär. Köneürgenç döwletiniň soňky döwri türkmen dünýäsiniň iň gaýduwsyz soltany Jelaleddiniň hökmürowanlygyna gabat gelýär. Ol tagtda oturyp däl-de, basybalyjy mongol ordalaryna garşy aldym-berdimli söweş gurup, ömrüniň ahyryna çenli bedew atyň üstünde soltanlyk eden hökümdardyr. 1231-nji ýylyň awgust aýynda Kawkaz topraklarynda Jelaleddiniň ömür tanapynyň kesilmegi bilen, Köneürgenç türkmen döwleti öz ýaşaýşyny bes edýär. y harap edensoň, Hazar deňziniň Abesgun adasyna özüni atan Muhammet şa ölüm ýassygynda ýatan pursaty ogullary Jelaleddini, Ozlag şany we Ak şany ýanyna çagyrypdyr. Özüniň Ozlag şanyň tagt mirasdary bolmalydygy baradaky atalyk ähdini (weliäht) üýtgedýändigini aýdypdyr. «Meniň mongollarda galan arymy diňe Jelaleddin oglum alyp biler, siziň hemmäňiz oňa boýun egmelisiňiz!» diýip, öz gylyjyny onuň biline dakypdyr. Bu Jelaleddiniň kanuny ýagdaýda tagt mirasdary bolandygyny aňladýardy.

Doganlary bilen Horezme tarap ugran Jelaleddine Gürgenje baryp, häkimiýeti öz eline almak nesip etmändir. Paýtagtda gypjak serdarlarynyň gozgalaň turzandygyny eşiden soltan atynyň jylawuny Horasana tarap öwrüpdir. Onuň mongollar bilen ilkinji çaknyşygy 1221-nji ýylda Nusaýyň golaýynda bolupdyr. Jelaleddin şu ýerde özüniň 300 adamlyk kiçijik ýygyny bilen 700 adamly mongol ordasy bilen çaknyşyp, ajaýyp ýeňiş gazanypdyr. Jelaleddiniň mongollaryň üstünden gazanan bu ilkinji ajaýyp ýeňşi hakda soltanyň ömür beýanyny ýazan Muhammet an-Nesewi öz ýazgylarynda «Jelaleddiniň gylyjy mongollaryň ganyna boýalan, olaryň göwrelerini para-para edip oýnan ilkinji musulman gylyjy boldy» diýip ýazypdyr. Bu ýeňişden soň Jelaleddin Nyşapur we Bust şäherleriniň üsti bilen Gazna gelipdir. Gaznanyň halky ony uly hormat bilen garşylapdyr. Murgabyň ýokary akymlarynda oňa Merwiň öňki häkimi – türkmen serkerdesi Han Mälik 40 müň goşuny bilen, türkmen hany Seýfeddin Bugrak hem 40 müň adamly goşuny bilen goşulypdyr. Gaznada bolsa Jelaleddine doganoglany Emin al-Mülk we serkerde Demir Mälik birigipdir. Garlyk türkmenleriniň hany Azam Mälik we owganlaryň goşunbaţysy Muzaffar Mälik hem Jelaleddin soltana wepalydygyna kasam edipdirler. Özüne birigen güýçler bilen bilelikde Jelaleddin uly goşunly bolupdyr. Ol esasy güýçlerini Perwanada galdyryp, Toharystandaky Weliýan galasyna hüjüm edipdir. Bu galany mongol serkerdeleri Tetejük we Molghor gabapdy. 1221-nji ýylyň tomsunda bolan söweşde Jelaleddiniň güýçleri mongol goşunynyň öňçülerinden müň adamy öldüripdirler. Mongol goşunynyň galan bölegi derýanyň aňyrsyna geçip, köprini ýykyp, zordan halas bolupdyr.

Weliýanyň eteginde mongollaryň ýeňilendigini eşiden Çingiz han Jelaleddiniň üstüne Şygy Kutlugyň ýolbaşçylygynda uly ýygyn ýollapdyr. Bu gezek mongol goşuny türkmenler bilen Gaznanyň golaýyndaky Perwana galasynda duşuşypdyr. Jelaleddiniň goşunynyň sag ganatyna Emin Mälik, sol ganatyna Seýfeddin Bugrak, merkezine bolsa Jelaleddiniň özi ýolbaşçylyk edipdir. Agşama çenli dowam eden gazaply çaknyşykda taraplaryň hiç birem artykmaçlyk gazanyp bilmändir. Mongollar gije boş atlaryň üstüne adam sypatyna çalym edýän garantgylary oturdypdyrlar. Ertesi irden muny gören türkmenleriň käbir goşunbaşylary «mongollara goşmaça kömek gelendir» diýip düşünipdirler. Serkerdeler bilen geçiren mejlisinde Jelaleddin goşunyň yza çekilmegi barada öňe sürlen teklibi düýbünden ret edipdir. Mongollaryň hüjümi bilen söweş täzeden başlanypdyr. Mongol goşununa garşy türkmenleriň sol ganaty ýaý okuny ýagdyryp, duşmanyň öňe süýşmegine ýol bermändir. Jelaleddin dowullaryň çalnyp, söweş tebilleriniň kakylmagyny, atlara münüp, hüjüme geçmegi emr edipdir. Söweşde mongollar ýeňlip, ýaraglaryny taşlap gaçypdyrlar. Türkmenler şol gezek mongollaryň 45 müň adamly goşunyny çym-pytrak edipdirler. Mukaddes Ruhnamada Jelaleddiniň mongollary uly ýeňlişe sezewar edişi barada şeýle diýilýär: «Jelaleddin mongol basybalyjylaryna garşy gaýduwsyz söweşip, mertligiň ajaýyp nusgasyny görkezipdir. Ol mongollaryň ýeňilmezekligi hakyndaky toslamany ýalana çykaryp, olary ilkinji gezek uly ýitgä we ýeňlişe sezewar edýär» (131). Ykbalyň oýny Perwananyň golaýyndaky ýeňşiň netijesini Jelaleddiniň güýjüniň berkemegine däl-de, tersine onuň gowşamagyna sebäp bolar ýaly edipdir. Olja paýlaşylanda serkerdeleriň arasynda dawa ýüze çykyp, ol hem goşunyň bölünmegine getiripdir. Dürli tire-taýpalardan düzülen Jelaleddiniň goşunynda agzybirlik bolmandyr. Bu bolsa, «Il aglak bolsa, doňuz depä çykar» diýlişi ýaly, mongollaryň türkmenleriň agzalalygyndan peýdalanmagyna getiripdir. Çingiz han öz goşunynyň garşydaşyndan ýeňilmegini jogapsyz galdyryp biljek däldi. Ykjam taýýarlykdan soň ol özüniň esasy garşydaşy Jelaleddin Hind derýasynyň boýunda duşuşypdyr. Mongol goşuny Jelaleddiniň agzalalyk sebäpli gowşan goşunyny gabawa salypdyr. Güýjüniň azdygyna garamazdan, Jelaleddin gaýduwsyzlyk bilen söweşe girişipdir. 1221-nji ýylyň Sanjar aýynyň 24-inde Hind derýasynyň boýundaky Nilýap geçelgesiniň ýanynda bolan bu jeňde Jelaleddin birbada üstünligem gazanypdyr. Hatda Çingiz hanyň özem atyna münüp gaçypdyr. Emma hilegär Çingiziň ätiýaçdaky 10 müň atlysyny söweşe salmagy söweşiň ykbalyny onuň peýdasyna çözüpdir. Mongollar Emin Mäligiň ýolbaşçylygyndaky sag ganata hüjüm edip, ony kül-peýekun edipdirler. Çingiz han Jelaleddini diri tutmagy buýrupdyr.

Jelaleddin pelegiň bu namart oýnunda özüniň utulandygyny duýupdyr. Dar ýerde bolan gazaply söweşiň netijesinde mongollar Jelaleddiniň goşunlaryny derýanyň kenaryna gysyp getiripdirler. Ýeňlenini mertlerçe boýun alan Jelaleddin kenarda duran ejesini, aýalyny we haremhanasynyň ähli agzalaryny diriligine derýa oklamagy buýrupdyr. Soltan olaryň mongollaryň eline düşüp, namysynyň depeleneninden, däli derýada gark bolanyny müň paý gowy görüpdir. Enesi Türkan hatyn bilen bilelikde mongollara ýesir düşen uýasy Hansoltanyň ykbaly onsuzam onuň dagly ýüregini para-para edip durdy.

Emma Jelaleddiniň ýedi ýaşly oguljygy duşmanyň eline düşüpdir. Atasy garadan gaýtmaz, duşmanyň ýüzüne hyýrsyz garap duran bu mert oglanjygyň ýetişäýse özüniň tohum-tijini aman goýmajakdygyna düşünen Çingiz han ony derrew öldürdipdir. Daş-töweregini duşman alan, bir tarapy hem kert gaýa bolan ýagdaýda soltan halas bolmaga umydynyň galmandygyna göz ýetiripdir. Duşmandan aman dilemek ýa-da onuň eline diri ýesir düşmek Jelaleddin ýaly türkmen ismli mert ärleriň işi däldi. Şonuň üçinem ol keremli Alladan medet isläp, atyny gaýadan derýa oklapdyr. Jan süýji bolansoň, töweregindäki nökerleri hem halas bolmak üçin, onuň hereketini gaýtalapdyrlar. Jelaleddin sag-aman derýanyň aňyrky kenaryna geçip, Çingiz hana garap, ýumrugyny düwüpdir. Jelaleddiniň gahrymançylygyny gören, Çingiz han öz gözügidijiligini we duşmanyna bolan pynhan buýsanjyny daşyna çykaryp, öz ogullaryna: «Görüň, anha, atasynyň hakyky ogly şeýle bolmalydyr!» diýipdir. Mukaddes Ruhnamada Jelaleddiniň bu şowsuzlygy barada «...Çingiz hany mert söweşe çagyrýar. Emma goşundaky agzalalyk gaýduwsyz türkmen soltanyny arzyly maksatlaryna gowşurmaýar» diýlip bellenýär (131).

Hindistanda mongollara garşy göreşini dowam etdiren Jelaleddin ol ýerden Eýrana gelipdir. Jelaleddiniň ömrüniň soňky ýedi ýyly Eýranda, Häzirbegjanda, Yrakda we Kawkazda geçipdir. Bu ýerlerde ol mongollara garşy göreşini dowam etdiripdir. Birnäçe aýyň dowamynda Horasan, Yrak, Mazenderan we Eýranyň köp bölegi Jelaleddine tabyn bolupdyr. Şeýlelikde, soltan özüniň täze guran döwletinde düzgün-nyzamy ýola goýupdyr. Onuň mongollara garşa göreşi ýerli halk köpçüligi tarapyndan goldaw tapypdyr. Şonuň üçin hem taryhçy Öwez Gündogdyýew Jelaleddiniň hereketlerine awantýuristik öwüşgin bermek isleýän awtorlaryň mamla däldigini adalatly belleýär. Jelaleddin 1225-nji ýylda Töwrizi, Ermenistanyň paýtagty Dwin şäherini eýeläp, birleşen gürji-ermeni goşunyny derbi-dagyn edipdir. Jelaleddin mongollara garşy bilelikde göreşmegi teklip edip, gürjilere ilçi ýollapdyr. Emma gürji şazada aýaly Rusudan Jelaleddiniň teklibini ret edipdir. Jelaleddin 1226-njy ýylyň Nowruz aýynyň 10-ynda Tbhis (Tbilisi) şäherini eýeläpdir. Ol soňam Gürjüstana birnäçe ýörişleri gurapdyr.

Bütin Eýrany öz golastyna alansoň Jelaleddin Häzirbegjany özüne tabyn edipdir. Ol Töwrizi öz guran döwletiniň paýtagty edipdir. Jelaleddin demirgazyk-günbatar Eýranda mongollara garşy göreşini dowam etdiripdir. 1227-nji ýylda ol Reýiň we Yspyhanyň golaýynda olary ýeňipdir. 1228-nji ýylyň Alp Arslan aýynda Yspyhanyň golaýynda bolan söweşde mongollardan ýeňlensoň Jelaleddin soltan Hemedana çekilipdir. Mongollara garşy göreşde yslam döwletleriniň arasynda goldawsyz galan Jelaleddin öz gylyjyny bularyň garşysyna hem götermäge mejbur bolupdyr. 1228-nji ýylda Jelaleddiniň garşysyna Rum seljuklarynyň soltany Alaeddin Keý Kubat, Müsür soltany Eşref, kilikiýa-ermeni patyşasy Getum Birinji bilelikde çykyş edipdirler. Ýerewanyň golaýynda bolan söweşde Jelaleddin ýeňlipdir. 1231-nji ýylyň Alp Arslan aýynda mongollar Bargiri-Ahlat ýolundan inip, Dijle köprüsiniň kenarynda Jelaleddiniň güýçlerini kül-peýekun edipdirler. Jelaleddin özüni yzarlaýan mongollardan gutulmak üçin Meýýafarykin etraplaryna gaçypdyr. Gürjüstanyň geçmesi kyn dag geçitleriniň birinde kürtler Jelaleddini öldüripdirler. Görogly begiň Ýyldyz dagynda gowakda öldürilip, mazarynyň nirededigi mälim bolmaýşy ýaly, Jelaleddin hem dag gowagynda öldürilýär we jaýlanan ýeri nämälim bolmagynda galýar. Halk birbada soltanyň ölümine ynanmandyr. Ol barada halk arasynda dürli rowaýatlar ýaýrapdyr. Muhammet’an-Nesewiniň ýazmagyna görä, «soltanyň (Jelaleddiniň – awt.) ölümi bütin Älemi ýetim galdyrypdy». Baştutansyz galan nökerler çar tarapa pytrapdyrlar. Olaryň bir bölegi Müsüre baryp, ol ýerdäki Memluk döwletini gurupdyrlar. Ine şunuň bilen özi soltanam bolsa köşkde ýaşaman, günlerini çadyrda, onda-da gara çadyrda ýaşap geçen bir ynsanyň ömür tanapy pajygaly kesilýär. Köneürgenç döwletiniň soňky döwri türkmen dünýäsiniň iň gaýduwsyz soltany Jelaleddiniň hökmürowanlygyna gabat gelýär. Ol tagtda oturyp däl-de, basybalyjy mongol ordalaryna garşy aldym-berdimli söweş gurup, ömrüniň ahyryna çenli bedew atyň üstünde soltanlyk eden hökümdardyr. 1231-nji ýylyň Alp Arslan aýynda Kawkaz topraklarynda Jelaleddiniň ömür tanapynyň kesilmegi bilen, Köneürgenç türkmen döwleti öz ýaşaýşyny bes edýär.

  1. Jelaleddin kibi ärli Türkmensiň[permanent dead link]. Türkmen döwlet neşirýät gullugy. 2019
  2. Kafesoğlu, İbrahim (1965), Harezmşah Türkmen Devleti Tarihi (485-617/1092-1229), Ankara:.