Kot-d’Iwuar
| |||||
.svg)
| |||||
Piliory kenary, Piliory kenary we resmi taýdan Kot-d'Iwuar respublikasy, Kot-d'Iwuar Günbatar Afrikanyň günorta kenarynda ýerleşýän ýurt. Piliory kenarýaka syýasy paýtagty ýurduň merkezindäki oumoussoukro, ykdysady paýtagty we iň uly şäheri port şäheri Abidjan. Demirgazyk-günbatarda Gwineýa, günbatarda Liberiýa, demirgazyk-günbatarda Mali, demirgazyk-gündogarda Burkina Faso, gündogarda Gana we günortada Gwineýa aýlagy (Atlantik ummany) bilen serhetleşýär. Respublikanyň resmi dili fransuz dilidir, Baule, Dioula, Dan, Anyin we Cebaara Senufo ýaly ýerli ýerli diller hem giňden ulanylýar. Umuman, Piliory kenarynda 78 töweregi dürli dil bar. Muslimurtda köp sanly musulman, hristian (esasanam Rim katolikleri) we dürli ýerli dinler bar.
Taryh
düzetIlkinji ýazylan taryh Demirgazyk Afrika (Berber) söwdagärleriniň ýyl ýazgylarynda ýüze çykýar, irki Rim döwründen bäri Saharanyň üsti bilen duz, gullar, altyn we beýleki harytlar bilen kerwen söwdasy edipdir. Saharanyň aňyrsyndaky söwda ýollarynyň günorta terminallary çölüň gyrasynda ýerleşýärdi we ol ýerden goşmaça söwda ýagyş tokaýynyň gyrasyna çenli uzalyp gidýärdi. Has möhüm terminallar - Djenné, Gao we Timbuctu - beýik Sudan imperiýalarynyň ösen esasy söwda merkezlerine öwrüldi.
Güýçli harby güýçleri bilen söwda ýollaryna gözegçilik etmek bilen bu imperiýalar goňşy döwletlerde agalyk edip bilipdir. Sudan imperiýalary hem yslam biliminiň merkezlerine öwrüldi. Yslam Günbatar Sudanda Demirgazyk Afrikadan gelen musulman Berber söwdagärleri tarapyndan girizilipdi; köp möhüm hökümdarlaryň imana gelmeginden soň çalt ýaýrady. XI asyrdan başlap, Sudan imperiýalarynyň hökümdarlary Yslamy kabul edip, günorta Piliory kenarýakasynyň demirgazyk sebitlerine günorta ýaýrady.
Sudan imperiýalarynyň iň irki döwürleri bolan Gana imperiýasy, häzirki günorta-gündogar Mawritaniýa we Maliniň günortasy bilen XIV-XIII asyrlaryň arasynda gülläp ösüpdir. XI asyrda kuwwatynyň iň ýokary derejesine ýeten ýerler, Atlantik ummanyndan Timbuktuna çenli uzalypdyr. Gana pese gaçandan soň Mali imperiýasy XIV asyryň başlarynda iň ýokary derejesine ýeten güýçli musulman döwletine öwrüldi. Piliory kenaryndaky Mali imperiýasynyň çäkleri Odieneniň töweregindäki demirgazyk-günbatar burç bilen çäklenýärdi.
XIV asyryň ahyrynda haýal peselmegi içerki düşünişmezliklerden we wassal döwletleriň gozgalaňlaryndan soň, Songhai XIV-XVI asyrlaryň arasynda imperiýa hökmünde gülläp ösdi. Songhai toparlaýyn söweşlere sebäp bolan içerki düşünişmezlikdenem ejizledi. Bu düşünişmezlik, günorta tarap tokaý guşagyna tarap göçüp gitdi. Southernurduň günorta ýarysyny öz içine alýan gür gür tokaý, demirgazykda ýüze çykan iri syýasy guramalara päsgelçilik döretdi. Inhabitantsaşaýjylar obalarda ýa-da obalaryň toparlarynda ýaşaýardylar; daşarky dünýä bilen aragatnaşyklary uzak aralykdaky söwdagärleriň üsti bilen süzüldi. Oba adamlary ekerançylyk we awçylyk bilen meşgullandylar.
Goňşy Gana bilen deňeşdirilende, Piliory kenary gulçulyk we gul reýdini amala aşyrsa-da, gul söwdasyndan az zyýan çekdi. Europeanewropaly gul we söwda gämileri kenarýakasyndaky beýleki ýerleri makul bildi. Ilkinji ýazylan Europeanewropanyň Günbatar Afrika syýahaty 1482-nji ýylda portugaliýalylar tarapyndan amala aşyryldy. Günbatar Afrikanyň ilkinji fransuz şäherçesi Sent-Luis XVII asyryň ortalarynda Senegalda esaslandyryldy, şol bir wagtyň özünde Gollandiýalylar fransuzlara boýun boldy Dakaryň golaýyndaky Gor adasyndaky şäherçe. 1637-nji ýylda Altyn kenar (häzirki Gana) bilen serhet ýakasyndaky Assinie şäherinde fransuz missiýasy döredildi. .Ewropalylar bu döwürde ýerli gulçulyk tejribesini basyp ýatyrdylar we söwdagärlerine söwdany gadagan etdiler.
Emma Assininiň diri galmagy howplydy; fransuzlar XIX asyryň ortalaryna çenli Piliory kenarynda berk gurulmady. 1843–4-nji ýyllarda fransuz admiraly Lui Edouard Bouët-Willaumez Grand Bassam we Assini sebitleriniň patyşalary bilen şertnamalara gol çekip, sebitlerini fransuz goragçysy etdi. Fransuz gözlegçileri, missionerler, söwda kompaniýalary we esgerler fransuzlaryň gözegçiligindäki sebiti lagun sebitinden kem-kemden giňeltdiler. Arassalamak 1915-nji ýyla çenli amala aşyrylmady.
1880-nji ýyllaryň ahyrynda Fransiýa Piliory kenarýaka sebitlerine gözegçilik edipdi we 1889-njy ýylda Angliýa bu sebitde Fransiýanyň özygtyýarlylygyny ykrar etdi. Şol ýyl Fransiýa Treýh-Laplène sebitiň titul häkimi diýip bellendi. 1893-nji ýylda Piliory kenary fransuz koloniýasyna öwrüldi we kapitan Binger häkim wezipesine bellendi. 1892-nji ýylda Liberiýa we 1893-nji ýylda Angliýa bilen baglaşylan şertnamalar koloniýanyň gündogar we günbatar araçäklerini kesgitledi, emma fransuz hökümetiniň Upperokarky Woltanyň (häzirki Burkina Faso) böleklerini birikdirmek tagallalary sebäpli 1947-nji ýyla çenli kesgitlenmedi. Ykdysady we administratiw sebäplere görä Fransuz Sudany (häzirki Mali) Piliory kenaryna.
Fransiýanyň esasy maksady eksport önümçiligini höweslendirmekdi. Tiz wagt kenar ýakasynda kofe, kakao we palma ýagy ekinleri ekildi. Piliory kenary, köp sanly ilaty bolan Günbatar Afrikanyň ýeke-täk ýurdy hökmünde tapawutlandy; Günbatar we Merkezi Afrikanyň başga bir ýerinde fransuzlar we iňlisler esasan býurokratlardy. Netijede, fransuz raýatlary kakao, kofe we banan plantasiýalarynyň üçden birine eýe bolup, ýerli mejbury zähmet ulgamyny kabul etdiler.
Baoulyň başlygynyň ogly Feliks Houphout-Boigny, Piliory kenaryndaky garaşsyzlygyň atasy boldy. 1944-nji ýylda özi ýaly Afrika kakao daýhanlary üçin ýurtda ilkinji oba hojalygy kärdeşler arkalaşygy döretdi. Kolonial syýasatyň fransuz ekin meýdanlarynyň eýelerine oňaýlydygyna gahar edip, kärdeşler arkalaşyklary migrant işçileri öz fermalaryna işe almak üçin birleşdiler. Houphouët-Boigny tiz wagtdan meşhurlyga eýe boldy we bir ýylyň içinde Pari indäki Fransuz mejlisine saýlandy. Bir ýyldan soň fransuzlar mejbury zähmeti ýatyrdylar. Houphout-Boigny, Piliory kenarýakasynyň ençeme ýyllap eden gatnaşyklaryndan peýdalanjakdygyna ynam bildirip, Fransiýanyň hökümeti bilen berk gatnaşyk gurupdy. Fransiýa ony ministr edip, Europeanewropa hökümetinde ministr bolan ilkinji afrikaly etdi.
1956-njy ýylda daşary ýurt özgertmeleri kanuny (Loi Kadre) bilen Fransiýa bilen gatnaşyklarda öwrülişik pursaty gazanyldy, bu karar Pari Parisden birnäçe ygtyýarlyklary Fransiýanyň Günbatar Afrikasynyň saýlanan sebit hökümetlerine geçirdi we sesleriň deňsizligini aýyrdy. 1958-nji ýylda Piliory kenary, Fransuz bileleşiginiň ornuny tutan fransuz jemgyýetiniň özbaşdak agzasy boldy.
Garaşsyzlyk döwründe (1960) bu ýurt Fransiýanyň Günbatar Afrikasynyň iň gülläp ösýän ýeri bolup, sebitiň umumy eksportynyň 40% -inden gowragyny goşdy. Houphouët-Boigny ilkinji prezident bolanda, hökümeti daýhanlara önümçiligi hasam höweslendirmek üçin önümleri üçin gowy bahalar berdi, bu töwerekdäki ýurtlardan işçileriň ep-esli göçmegi bilen hasam güýçlendi. Kofe önümçiligi ep-esli ýokarlandy we Piliory kenaryny dünýä önümçiliginde Braziliýadan we Kolumbiýadan soň üçünji ýeri eýeledi. 1979-njy ýyla çenli bu ýurt dünýäde kakao öndürijisi boldy. Şeýle hem, ananas we palma ýagyny Afrikanyň öňdebaryjy eksportçysy boldy. Fransuz tehnikleri "Iwoirian gudratyna" goşant goşdular. Beýleki Afrika ýurtlarynda adamlar garaşsyzlykdan soň ýewropalylary kowup çykardylar, emma Piliory kenaryna girdiler. Fransuz jemgyýeti garaşsyzlykdan ozal 30,000-den 1980-nji ýylda 60 000-e ýetdi, köpüsi mugallymlar, ýolbaşçylar we geňeşçiler. [42 ] Ykdysadyýet 20 ýylyň dowamynda her ýyl 10% töweregi ösüş depginini saklady - bu Afrikanyň nebit eksport etmeýän ýurtlarynyň iň ýokarysy.
Houphouët-Boigniniň bir partiýaly dolandyryşy syýasy bäsdeşlik üçin amatly däldi. 2000-nji ýylda Piliory kenarýakasynyň prezidenti boljak Laurent Gbagbo, “Front Populaire Ivoirien” -i esaslandyryp, Houphou-Boigniniň gaharyny getirenden soň, 1980-nji ýyllarda ýurtdan gaçmaly boldy. Houphout-Boigny, saýlamagyny dowam etdirýän ilata giňden ýüzlenmegine esaslandy. Uly taslamalary ösdürmäge berýän ünsi sebäpli tankyt edildi.
Köpler öz obasy oumoussoukrony täze syýasy paýtagta öwürmek üçin sarp edilen millionlarça dollaryň biderek bolandygyny duýdular; beýlekiler onuň merkezinde parahatçylyk, bilim we din merkezini döretmek baradaky pikirini goldadylar. 1980-nji ýyllaryň başynda dünýädäki çökgünlik we ýerli guraklyk Iwoýriýanyň ykdysadyýetine şok tolkunlaryny iberdi. Agaçlaryň aşa köp bolmagy we şekeriň bahasynyň pese gaçmagy sebäpli ýurduň daşarky karzy üç esse ýokarlandy. Abidjanda jenaýat ep-esli ýokarlandy, sebäbi obalylaryň sany çökgünlik sebäpli ýüze çykan işsizligi güýçlendirdi.
1990-njy ýylda ýüzlerçe döwlet işgäri institusional korrupsiýa nägilelik bildirýän talyplar bilen iş taşlaýyş etdi. Bulaşyklyk hökümeti köp partiýaly demokratiýany goldamaga mejbur etdi. Houphout-Boigny gitdigiçe ejizleşdi we 1993-nji ýylda aradan çykdy. Henri Konan Bedeni mirasdüşer hökmünde saýlady.
2002-nji ýylyň 19-njy sentýabrynda ir bilen prezident Italiýada bolanda ýaragly gozgalaň boldy. Demobilizasiýa edilmeli goşunlar gozgalaň turuzdylar we birnäçe şäherde hüjüm guradylar. Abidjanda esasy endandar kazarmasy üçin söweş daň atýança dowam etdi, ýöne günortanlyk hökümet güýçleri Abidjany üpjün etdi. Theurduň demirgazygyndaky gözegçiligini ýitiripdiler we gozgalaňçy güýçler demirgazykdaky Bouake şäherinde berkitme gurdular.
Gozgalaňçylar ýene Abidjana tarap hereket etjekdikleri bilen haýbat atdylar we Fransiýa öňe gitmek üçin ýurtdaky bazasyndan goşun iberdi. Fransuzlar öz raýatlaryny howpdan goraýandyklaryny aýtdylar, ýöne olaryň ýerleşdirilmegi hökümet güýçlerine-de kömek etdi. Fransuzlaryň iki tarapa kömek edýändigi hakykat hökmünde kesgitlenmedi; emma her tarap fransuzlary garşy tarapy goldamakda günäkärledi. Uzak möhletde fransuz hereketleriniň ýagdaýy gowulaşdyrandygy ýa-da erbetleşendigi jedelli. Şol gije bolup geçen zatlar hem jedelli. Hökümet ozalky prezident Robert Guäniň agdarlyşyk synanyşygyna ýolbaşçylyk edendigini öňe sürdi we döwlet telewideniýesi onuň jesediniň köçede suratlaryny görkezdi; Garşy çykýan aýyplamalarda onuň we başga-da 15 adamyň öýünde öldürilendigi, jesediniň bolsa jenaýat jogapkärçiligine çekilmegi üçin köçelere çykarylandygy aýdylýar. Alassane Ouattara Germaniýanyň ilçihanasyna pena berdi; öýi ýandy. Prezident Gbagbo Italiýa saparyny gysgaltdy we gaýdyp geleninde telewideniýede eden çykyşynda gozgalaňçylaryň käbiriniň daşary ýurtly migrant işçileriň ýaşaýan kiçijik şäherlerinde gizlenýändigini aýtdy. Endandarlar we hüşgärler müňlerçe adamyň öýlerini gabadylar we ýakdylar, ýaşaýjylara hüjüm etdiler.
Demirgazyk ilatynyň köpüsiniň goldawyna eýe bolan gozgalaňçylar bilen irki ýaraşyk gysga möhletli boldy we kakao ösdürip ýetişdirýän esasy sebitlerde söweş başlandy. Fransiýa atyşygyň araçägini saklamak üçin goşun iberdi, Liberiýadan we Sierra Leondan söweşijiler we söweşijiler ýaly söweşijiler günbataryň käbir ýerlerini basyp almak üçin krizisden peýdalandy.
2010-njy ýylda geçirilen prezident saýlawy 2010–2011-nji ýyllardaky Iworiýa krizisine we Ikinji Piliwan raýat urşuna sebäp boldy. Halkara guramalar iki tarap tarapyndan-da köp sanly adam hukuklarynyň bozulandygyny habar berdiler. Duekou şäherinde ýüzlerçe adam öldürildi. Golaýda ýerleşýän Blekinde onlarça adam öldürildi. BMG we Fransuz güýçleri Gbagbo garşy harby çäre gördi. Gbagbo 2011-nji ýylyň 11-nji aprelinde öz rezidensiýasyna edilen reýdden soň tussag edildi. Uruş zerarly ýurda uly zeper ýetdi we Ouattaranyň ykdysadyýeti dikeltmek we Ivoriýalylary birleşdirmek üçin kyn meselä miras galandygy mälim edildi. Gbagbo 2016-njy ýylyň ýanwar aýynda Gaagadaky Halkara Jenaýat Kazyýetine äkidildi. Kazyýet tarapyndan aklanandygy yglan edildi, ýöne 2019-njy ýylyň ýanwar aýynda şertli ýagdaýda boşadyldy. Belgiýa kabul ediji ýurt hökmünde bellendi.