Läleler

Läleler gelin-gyzlaryň aýratyn heň bilen aýdylýan goşgulardyr. Olar köplenç ýedi bogunly, dört setirli bolýarlar.
Läleler aýdylanda her bentden soň "haý, lä-le, haä, lä-le" diýen bogunlary gaýtalanýar.
Läleler özära - damak läle, eňek läle, dodak lälesi ýaly bölümlere bölünýärler.
Läleler döreýişleri taýdan birnäçe topara bölünýärler.
öňki lälelerde gelin-gyzlaryň gözgyny, agyr durmuşlary, isleg-arzuwlary beýan edilipdir.

Gara maňlaýdyr başym
On üç, on dörtdür ýaşym
Altmyş ýaşla çatdylar
Kakladylar bu laşim

diýen lälede ýaş gyzyň özünden dört-bäş esse uly adama satylandygy, gül ömrüniň kül bolandygy hakyndaky ahy-nalasy suratlandyrylýar. Olar gamgyn äheňde düzülipdir.

Taryhy

"Läle" adalgasynyñ gelip çykyşy barada folklorçy alym B.Garryýew şeyle ýazýar: "Läle gadymdan il arasynda galapyn ýaz aýlary, meýdanda gül-gülälek, çigildem gülläberende aýdylyp başlanýar. Onuñ asyl ady-da şol güller bilen (läle-gülälek, gül-gülälek) bagly bolsa gerek. Ýöne läläniñ toý-tomgularda aýdylyşyna hem duş gelmek bolýar. Bahar aýlary janly-jemendäniñ göwnüñi açýan, ýylyñ iñ gyzykly döwri bolyar. Baharyñ şeýle ajaýyp pursaty adamyñ, gelin-gyzlaryñ kalbyny joşdurýar, näzik duýgularyny oýarýar. Şeýle oýanyş, duýgy-emosiýalar netijesinde gelin-gyzlar gaflat ukusyndan açylan gözel tebigata ýüzlenip, içki syrlaryny, arzuw-niýetlerini aýan edýärler. Gelin-gyzlaryñ öz çeper döredijiliklerine "läle" diýip at bermekleri hem şundan gelip çykýar. Türkmen jemgyýetinde, şeyle-de şahyrana döredijilikde al-elwan güllere meñzedilýän gelin-gyzlar biri-birinden aýry bolmadyk, biri-biriniñ üstüni ýetirýän gözellik düşünjesi bolup durýar.

Läleleriñ ýerine ýetirilişi

Läleleriñ ýerine ýetiriliş tärleri özboluşlydyr. Läleler aýdylan-da, belli bir heñe salnyp aýdylýar. Läleleriñ aýdylyşy dürli-dürlüdir. Läle kakmakda owazyñ, heñiñ nähili ýol bilen emele getirilýändigine garap, olary birnäçe topara bölmek mümkin. Bokurdak ýa-da damak lälesi - munda läle kakýan gyz barmaklaryny bokurdaga çalaja kakyp, agyzdan çykýan sesde owazly titreme emele getirýär. Barmaklar her bogun arasynda bir gezek sesiñ süýündirilip, uzyn çekilip aýdylýan bogunda bolsa 19 gezek damaga degýärler. Dodak lälesi - dodak lälesi suyem barmagyñ aşaky dodaga degip, sesi titretmegi bilen ýerine ýetirilýär. Eñek lälesi - bu läle başam barmagyñy eñegiñ aşagyndan diräp, galan barmaklaryñy bolsa dodaklaryñ üsti bilen saga-çepe hereketlendirmek arkaly aýdylýar. Hymmyl lälesi (muña kä ýerlerde egin lälesi hem diýilýär) - bu läle bütin göwräniñ, ylaýta-da omuz we aýaklaryñ hereketlendirilmegi bilen ýerine ýetirilýär. Läle ýekeme-ýekelikde-de, ikibir-ikibirlikde-de, toplum bolup-da kakylýar. Läleler özleriniñ añladýan pikirlerine, suratlandyrýan wakalaryna, beýan edýän maksatlaryna we ony döreden jemgyýetçilik gatnaşyklaryna garap, dürli mazmunda bolýarlar. Läleler Garaşsyzlygymyzy almazdan oñ, iki döwre bölünip öwrenilýärdi (Oktýabr rewolýusiýasyndan öñ dörän läleler we oktýabr rewolýusiýasyndan soñ dörän läleler). Täze Galkynyşlar zamanynda gelin-gyzlarymyzyñ bu ajaýyp şahyrana döredijiligini aşakdaky ýaly toparlara bölüp öwrenmek mümkin: XX asyryñ 20-nji ýyllaryndan öñ dörän läleler. XX asyryñ 20-nji ýyllaryndan Döwlet Garaşsyzlygymyza çenli dörän läleler (1991-nji yylyñ 27-nji oktýabryna çenli.). Garaşsyzlyk we Täze Galkynyşlar döwrüniñ läleleri. Täze Galkynyşlar zamanasynda gelin-gyzlarymyzyñ ajaýyp läleleri hem täze many-mazmuna, täze öwüşgine eýe bolup, Döwlet derejesinde geçirilýän toý-baýramlarymyzyñ bezegine öwrülip, olarda Watanymyzyñ Garaşsyzlygy, baky Bitaraplygy, Täze Galkynyşlar zamanasy buýsanç bilen wasp edilýär. Häzirki döwürde Täze Galkynyş zamanamyza we Hormatly Prezidentimize bagyşlanan aýdymlar, kuştdepme bentleri, läleler ýaly şahyrana eserler yzygiderli döredilip, toý-baýramlarymyza bezeg berýärler. Çünki halkymyz, öz gündelik durmuşynda görýän-eşidýän, şaýat bolýan wakalaryny öz zehininde eläp, durmuş hakykatynyñ içinden çeper hakykaty alyp, ondan ebedilik, mizemez beýik eserleri döredip bilýän halkdyr.

Edebiýat

Türkmen halk döredijiligi. Mugallymçylyk mekdepleri üçin synag okuw kitaby. G.Otdyýew, N.Atdaýewa. Aşgabat 2010ý. Türkmen döwlet neşirýat gullugy.

Çykgytlar

Şatlyk Nuryýew - Gyzlar läle kakýar (video.zehinli.info) Archived 2018-02-11 at the Wayback Machine