Makedoniýa döwletiniň döremegi

Makedoniýa döwletiniň döremegi

1. Makedoniýa döwletiniň döremegi

2. Filipp II-iñ özgerdişleri

3. Filipp II-iñ Greziýanyñ boýun egdirmegi

4. Korindfe çagyrylan panellin kongresi.

Makedoniýa döwletiniň döremegi

1. Mekedoniýanyñ Egeý deñzinden denirgazyk-günbatarda, Fessaliýadan demirgazykda we Frakiýadan günorta-günbatarda daglyk we kenarýaka düzlük ýerde ýerleşipdir. Daglyk ýerleri maldareçylyk, üzlügi bolsa ekerançylyk üçi amatlt bolupdyr.

Ol Demirgazyk GreziýadanFrakiýa, Illeriýa w bogazlara geçýän möüm ýollarda ýerleşipdir. B.e. öñ V asyrda Makedoniýa ilkinji döwlet birleşmesi emele gelipdir. Makedon paryşasynyñ töweregini onuñ ýoldaşlary-getaýralar- makedon begzalary gurşapdyr. Patyşa-makedon begzadalary tanymal ugurdan saýlanapdyr. B.e. öñ VI asyrdan başlap, patyşalary Argeodlaryñ urugyndan saýlapdyrlar. B.e. öñ V asyrda makedon patyşasynyñ häkimiýeti çäkli bolupdyr. Makedon jemgyýetiniñ we döwletiniñ ösmegine grek polisleri uly tsir eipdir.

Gerk -pars uruşlary wagtynda parslara garşy durmaga güýji bolmanso makedon paryşasy Aleksandr I onuñ äkimiýetini ykrar etmeli bolupdyr. Parslar ýeñlensoñ, Aleksandr I (b.e. öñ 498-454 ý) grekler bilen ýakynlaşypdyr. Şonuñ üçin oña «Filellin» lakamyny beripdirler. Ol özbaşdak beglikleri tabyn etmek üçin üstünlikli uruşlar edipdir. Alkidika ýarymdasyndaky grek koloniýalary deñze çykmaga päsgel berýandigi üçin Aleksandr I olara garşy göreşe başlapdyr. Bu bolsa Afijy bilen dartgynly ýagdaýda getiripdir.

Ýurdy ykdysady taýdan ösdürmegiñ we merkezleşdirmegiñ uzakdan görüjilik syýasatyny Aleksandr I-niñ oruntutarlary, aýratynam patyşa Arelaý (b.e. 419-399 ý.), tutanýerli alyp barypdyr. Fukidiniñ maglumatlarynagörä, olberkitmeler, göni ýollar gurdylypdyrlar. Goşuny, arlt goşuny ýaraglanyşy, arby enjamlary tejribe salypdyr. Ol özünden öñki sekiz patyşanyñkydan hen köp iş edipdir.

Arhelaý täze paýtagt Pellanyñ düýbüni tutupdyr. Pella deñze ýakyn we ýurduñ ykdysadyýetiniñ ösen ýerinde ýerleşidipdir. Arkelaý Pelonnes Abinynyñ ykrar etmegini gazanypdyr. Arhelaý öldürilensoñ, beýleki Makedon paryşalary onuñ syýasatyny dowam edildirler. Makedoniýanyñ güýçlenmeginde onuñ grek dünýäsinde iñ güýçli döwlete öwrülmeginde ajaýyp syýasatçy, diplomat we serkerde paryşa Filipp II-niñorny juda ulydyr.

Filipp II-iñ özgerdişleri

2. Filipp II özünden öñki paryşalaryñ Makedoniýany berketmek we onuñ döwlet dolandyryşyny merkezleşdirmek işini tamamlapdyr. Ol birnäçe özgertşler geçirip, Makedoniýanyñ diñe bir gerk ünýşinde iñ güýçli döwlet bolmagyny gazanman, eýsem, ony dünýä derejeli döwlet - Eýran bilen başdeş döwlete öwrüpdir. Täze şäherler gurup, olara obalaryñ ilatyny göçüripdir. Bu şäherler möhüm arby we uykysady merkezle bolupdyrlar. Filipp II magdan kählerine, goşuny ýaraglandyrmak üçin demriñ çykarylygyna aýratyn üns beripdir. Ol Pangeý magdan känlerini basyp alyp, ony işläp bejermekligi güýçlendiripdir. Ol bir ýylda 1 müñ talant altyn alyp, giñ möçberinde altyn teññeleri zikgeläp başlapdyr. Altynyñ we kümjüñ ägirt uly mukdary öz ýerinde ýerleşýän makedon patyşasy Egeýde, Gara deñziñ kenalarynda we Ortaýer deñziniñ Gündogarynda söwda işlerine işjeñ gatyşmaga ümkinçilik alypdyr. Gämi gurluşygy em ösüpdir.

         Filipp II arby uly özgersişler geçiripdir. Ol birnäçe ýyl Greziýada, ýagny Fiwyda  ýaşap, grekleriñ harby guralyşynyñ artykmaçlyklara we kemçiliklerine gowy düşünipdir. Filippiñ arby özgerdişi grek arby guralyşynyñ güýçli taraplaryny we makedonlaryñ öžleriniñ arby guralyşynt birikdirmelidi. Filipp II öz goşunyny erkin  makedon daýanlaryndan üzüpdir. Olar birnäç ýyl mölet bilen alnypdyrlar we ýörite tälim öwrenilipdirler.

Agyr ýaraglanan pyýada goşunyñ guralyşynda üýtgeşmeler girizilipdir. Grekler goşuny bitewi falanga görnüşinde guran bolsalar, Filipp II olary biri-birine ýakyn duran birnäçe falanga bölüpdir. Bu bolsa söwežş wagty tiz nyzama düzülmek we çakdan ereket etmek üçin amatly bolupdyr. Falangalaryñ urşujylarynyñ naýzalary has uzyn bolup, pyýada goşunuñ zarba urujy kuwwatyny artdyrypdyr. Naýzalaryñ uzynlygy 2-6 metr aralygynda bolupdyr. Yzky atarlaryñ naýzasy öñdäklerden uzyn bolan. Falanganyñ esasy hataryna galkan göterijileriñ, naýza zyñyjylaryñ, ok-ýaýçylaryñ bölümleri berlipdir. Olar golaýlap gelýän duşmana öñürtiläp zarba urmaly we iki gapdala çekilip, talaga aýgytly hüjüm eder ýaly ýol bermeli ekenler. Şonuñ bilen birlikde em olar falangany gapdallardan goramaly bolupdyrlar.

Filipp II makedon begzadalary-getaýralary gulluk edýän atly goşunyny hem güýçlendirripdir. Makedon goşunynda berkidilen şäerleri zabt edip olar ýaly dürli zyñyjy, diwar ýykyjy, gabaw enjemlary bolupdyr. Filipp II goşunda týrgenleşikleriñ we okuwlaryñ emişelik ulgamyny girizipdir. Filipp II döwlet dolandyryşyny he gaýtadan gurapdyr. Ýarym özbaşdak beglikler ýok edilipdir. Makedon aristokratlary köşge çagyrypdyr we patyşa tabyn edilidpir. Makedon begdalarynyñ hataryna täze talantly adamlar özüne wepaly rusda terbiýeläp, janpenalaryñ bölümini (toparyny) hem döredipdir. Olarda girew hökmündehem garalypdyr.

Geçirilen özgerdişler netijesinde b.e. ö IV asyrda Makediniýa Balkan ýarym adasynyñ güýçli döwletine öwrülipdir, grek polisleriniñ özara gatnaşyklaryna goşulyp başlapdyr.

Filipp II-iñ Greziýanyñ boýun egdirmegi

3. Filipp II özüniñ dolandyran ilkinji bäş ýylynyñ içinde öz demirgazyk araçäklerini illiriýalylaryñ we frakiýalylaryñ çozuşlaryndan howsyzlandyrmak we Halkidika ýarym adasyndaky grek şaherlerine öz täsirini ýaýratmak ýaly meseleleri çözmegi maksat edipdir. Ol frakiýalylar bilen puluñ kömegi arkaly ýaraşyk baglaşypdyr. Illiriýalylaryñ bolsa, moloss taýpasynyñ patyşasy bilen şertnama baglaşypdyr we onuñ gyzy Olimpiada öýlenipdir. Iiliriýalylar derbi-dagyn edilip, ýaraşyk baglaşylypdyr.

Filipp alkidikadaky möüm şäerleri eýeläp, Frakiýanyñ kenary boýunça gündogara tarap süýşüpdir. Ol meşhur Pangeý magdan känleriniñ ýerleşe etrabyny basyp alyp, bu ýerde Filippy şäherlerini esaslandyrypdyr. Soñra ol Orta Greziýanyñ işlerine gatyşyp başlapdyr. Ol grek ünýäsinde b.e. öñ asyryñ ortasynda emele gelen çylşyrymly syýasy ýafgdaýy ökdeklik bilen peýdalanypdyr.

B.e. 355-346-njy ýyllarda Keramatly uruş adyny alan, köpsanly grek şäherlerini özüne çeken uruş bolupdyr. Urşuñ bahanasy fokidalylar tarapynda Apollonyñ delfy ybadathanasyna degişli kiçiräk serhetýaka ýerleriniñ basylyp alynmagy bolupdur. Fokidalylary inden çykmakda ayplap, umumygrek keramatly ýeriniñ garagçysy hökmünder Fiwy çykyş edipdir.Fokida em Apollonyñ ybaatanasyna ýolbaşçylyk etmek ukugyny talap edip, duýdansyz Delfa çozupdyr we ondaky 10 müñ talant altyny we kümşi eýeläpdir. Olaryñ strategi Filomel pul 20 müñ goploti em, öz tarapyna çekilipdir. Tiz wagtdan bu umumy grek urşuna öwrülipdir. Fiwuny Fessaliýanyñ we Zokridanyñ şaherleri goldapdyrlar. Uruş hereketleri Greziýanyñ dürli ýerlerinde hakykatutmalaryñ kiçiräk şaknyzyklary görnüşinde bolupdyr. Iki tarap hem özlerine ýaran gözläpdirler. Filipp II Fiwanyñ tarapynda çykyş edip, b.e. 352-nji ýylda Fessaliýada hereket edýän fokida goşunlaryny derbi-dagyn edipdir. Özüniñ Apollona bolan sagüsini beýan etmek üçin ol 3000 ýesir düşen fokidalyny deñze gark etmegi buýrupdyr, serkeşdesini bolsa oja çüýleipdir.

Fessaliýa Filippiñ agalygyny ykrar etmeli bolupdyr. Onuñ möüm strategini nokatlarynda makedon goşunlary ýerleşdirilipdir. Filippiñ Gresiýada abraýynyñ artmagy Afinyny howsala salypdyr. Ol makedon goşunynyñ Orta Gresiýa aralaşmagynyñ öñüni almak üçin Fermopil geçilgesini eýelapdir we Filippo Fessaliýada gabypdyr. Orta Gresiýa aralaşmak niýetli başa barmañsoñ Filip II alkidikadaky grek şäherleriniñ merkezi-Olinfe çozupdyr we basyp alypdyr (b.e. öñ 348 ý). Şondan soñ owam edýän keramatly urşa täzeden goşulmak üçin Filippiñ eli boşapdyr. Afiny b.e. 346-njy ýylda Filipp II bilen Filokrat ýaraşygyny baglaşypdyr. Şondan soñ makedon goşunlary Fiwynyñ çagyrmagy bilen Fokida girizilipdir we olar boýun egdirilipdir. Filippe Fokidadaky berkidilen nokatlar we Fermapil geçelgesine gözegçilik etmek tabşyrylypdyr we keramatly uruş tamamlanypdyr. Urşuñ netijesinde grek polisleri gowşapdyrlar, Makedon patyşasy bolsa, Halkidikada, Günorta Frakiýada Ferraliýada hojaýynlyk edipdir. Delfyaky Apollonyñ ybadathanasyny goraýjylaryñ agzasy blupdyr. Şondan soñ ol orta Gresiýanyñ işlerine gatyşmaga kanuny mümkinçilik alypdyr. Grek polislerinde we jemgyýetçilik pikirlerinde iki topar emele gelipdir. Makedonparaz we makedonlara garşy syýasy toparlaryñ arasynda gazaply göreş tutaşypdyr. Filipp II öz tarapyndanlaryny goldapdyr. Bu toparyñ pikirlerini Isokrat beýan redipdir. Ol grekleriñ Makedoniýa birleşip, Parslara garžşy durmagy bilen grek polisiniñ çökgünligini ýeñip bolar öýdüpdir. Makedonparaz topara Ewbul, Eshin, Fokion we beýlekiler baştutanlyk edipdir. Demosfen bulary Filippe satylandyklary üçin aýýplapdyr.

Makedonlara garşy durýan topara orator Demosfen oratorlar we syýasy işgärler Giperid we Sukurd baştutanlyk edipdirler. Olar Filippe boýun egmeklik Afiny demokratiýasynyñ ýok edilmegine getirer diýipdirler. Olar Filippiñ garşysyna ähli güýçleri we serişdeleri ulanmagy maksat edipdir. Tomaşa üçin çykarylýan pullary harby gazmna goýupdyrlar, harbygämilleri enjamlaşdyrypdyrlar. Afiny bilen Fiwy agzalalygy bes edipdir. Afinynyñ tarapyna Wizantiýe, Rodos, Hios, Ewbeýa grçipdir. Pelonnes şaerleriniñ bir bölegi bulary galdapdyr, galanlary bitarap bolupdyrlar. Afinyda makedonlara garşy topar makedonlaraz topara garşy üstünlikli hereket edipdir. Eskin we Filokrat satylanyklary üçin su jogapkärçiligine şekilipdirler.

B.e. IV asyrdyñ 40-njy ýyllarynyñ ahyrlarynda Filippiñ basybaljylykly maksatlaryna Afinanyñ baştutanlygynda maksatlarynda güçli birleşigi garşy durupdyr. Filipp Afina onuñ iñ gowşak ýerlerinden zarba urmagy karar edipdir. Ol Bospor we Dardanell bogazlaryny eýelemek bilen Gresiýanyñ möhüm ykdysady arteriýasynda ojalynlyk edipdir. Filipp Günorta Frakiýany eýeläp, täze şäherleri esaslanyprypdyr. Ol b.e. öñ 340-njy ýylda Perinf we Wizantiý şaherlerini gabapdyr. Ýöne Afinanyñ kömegi bilen gadaw aýrylypdyr. Makedoniýanyñ üstüne şol wagtlar fraliýalylaryñ triballar diýen taýpasy çozupdyr olary ýeñlişe sezewar edipdir.

Filippiñ sowsuzlyga uçramagy Afinyda satlykly garşy alnypdyr. Afiny we onuñ tarapdarlary 40 müñ adamly goplit goşunyny we kuwwatly floty Filippe graşy aýtytly söweş üçin taýýarlapdyrlar.

B.e. öñ 338-nji ýylda grekler bilen Filipp II-niñ arasynda aýgytly söweş bolýar. Heroneý şaeriniñ ýanynda bolan bi söweşde grekler öz azatlygy ugrunda mertlerçe söweşpdirler. Demosfen ýönekeý goplik bolup urçupdyr. Söweş aýratyn gazaply bolup, onuñ netijesi uzak wagtlap belli bolmandyr. Ýöne makedonlaryñ uly söewş tejribesi we gowy harby tälimi, Filippiñ we onuñ serkedeleriniñ başarjañ ýolbaşçýlygy netijesinde ayrky ýeniş Makedoniýanyñky bolupdyr. Söweşde Filippiñ ýaş ogly Aleksandr özüni görkezipdir.

Söweşden soñ Filipp ýeñşiñ netijelerini ýumşaklyk bilen peýdalanypdyr. Ol zorluk we weýrançylyk etmändir, rekimsiz we ganhor basybalyjy bolmandyr. Ol diñe bir basyp almak bilen çäklenmän, Gresiýany birleşdiripdirler.

4.B.e. öñ 337-nji ýylda Körinfde Filippiñ teklibi bilen umumygrek kongresi çagyrylypdyr. Onda Gresiýanyñ üstünden makedon agalygy resmi taýdan berkidilmelidi. Kongresde grek şäherleriniñ Ellin bileleşigi döredilýar. Filipp onuñ baştutany bolýar. Arby güýçleriñ baş serkesdedşysy, daşary syýasatyñ baştutany hem Filipp II bolupdyr. Grek polislerindäki özara uruşlar ýatyrylypdyr. Gresiýada ähliumumy ýaraşyk yglan edilipdir. Bir-biregiñ içerki işlerine gatyşma, dowam edýän syýasy gurluşy üýtgetmek, ususy eýeçilige degmek, bergileri ýatyrmak we ýerleri gaýtadan paýlamak, emlägini elinden almak gadagan edilipdir. Täze durmuş-syýasy üzgüniñ we owpsuzlygyñ kepili Makedoniýa bolupdyr. Korint kongresiniñ möüm kararlarynyñ birem, pars monarhiýasyna garşy keramatly urşuñ yglan edilidpdir. B.e. öñ 336-njy ýyla Filipp II kiçi Aziýa 10 müñli goşun iberýär. Ýöne ol tiz wagtdan öldürilýär. Tagta ogly Aleksandr geçýär. Onuñ ady bilen grek taryhynyñ täze-ellinçlik öwri baglydyr.

Aleksandr Makedonskiniñ basyp alyşlary

Meýilnama:

 Aleksandryñ tagta çykmagy

 Onuñ Kiçi Aziýa ýörişi

 Aleksandryñ Siriýa, Finikiýa, Müsr we mesopotamiýa ýörişleri

 Aleksandryñ Merkezi Aziýa we Hindistana ýörişleri

 Leksandr Makedonskiniñ döwleti we günogara ýörişiñ taryhyny ämiýeti.

B.e. ön 336-njy ýylda Gündogarda ýöriş etmek ýçin taýýarkyklar görnülýän wagty Filipp II öz gyzynyñ toýunda öldürilipdir. Tagta onuñ 20 ýaşly ogly Aleksandr çykypdyr. Ol gazaply, ulumsy, ýiti akylly, edermen, sowukganly bolupdyr. Oña üç ýylyñ dowamynda Aristotel filosofiýany, medesinany, edebiýaty we beýleki ylynmary öwredipdir. Aleksandr «Iliadany» wegamasyny ýassygynyñ aşagynda saklapdyr. «Iliada» ony harby edermenlige rulandyrypdyr. Aill onuñ söýgüli gahrymany ekeni.

Patyşa bolansoñ, Aleksandr kakasyny öldürenlerden gazaply öç alypdyr. Ol demirgazyk gözgalañ turzan illiriýalylary we frakiýalylary boýun egdiripdir. Gresoýada hem azatlyk ugrunda gozgalañ turupdyr. Aleksandr goşun bilen gelipdir we has aýgytly garşylyk görkezen Fiwyny bileleşigiñ karary bilen weýran edipdir, ilatyny gulçulyga satypdyr. Sondan soñ hiç zat ýörişw pasgel bermändir. B.e.öñ 334-nji ýylyñ ýazynda ol Gellespontdan geçip, Aziýa gadam basypdyr.

2. Kiçi Aziýa ýöriş wagtynda Aleksandryñ 30 müñ pyýada, 5 müñ atly goşany bolupdyr., diýip çak edilýar. Onuñ goşuny san taýdan pars goşunyndan az bolupdyr. Ýöne harby tälim, tertip-düzgün, ýaraglanyşy babatda ondan ýokary ekeni.

Aleksandryñ ýany bilen, goşunfan başga-da, gadam enjamlarynda, geçelgeleri ýasamaga gerek bolan injener topary, añtowçy we aragatnaşyk gullugy, öñ näbelli bolan ýurtlaryñ tebigy hadysalarynyny, alklaryny we olaryñ däp-dessurlaryny, haýwanlaryny, ösümliklerini öwrenýän alymlar, suratkeşler, filosoflar, ýazyjylar, sazandalar, aýdymçylar, binagärler, tebipleñ, aşpezler, geteralar we ş.m. dürli adamlar hem äkidilipdir. Ýörişe başlamak bilen Aleksandr ilki bilen bütin Eýrany basyp almagy göz öñüñde tutmandyr. Ol Kiçi Aziýany basyp alyp. Egeý deñzini parslardan azat zolaga öwürmek işläpdir.

Aleksandr kenara düşende, parslaryñ güýçlerine duşmandyr. Parslar Granik derýasyny boýunda aýgytly söweş etmegi karar edipdirler. Parslar elki gelip, derýanyñ belent kenarynda amatly ýerde ýerleşipdir. Hüjümi grek-makedon goşuny başlapdyr. Bu söweşde Aleksandr ýeñillik bilen we az ýitgi çekip ýeñiş gazanypdyr. Aleksandryñ serkerdelikukyplary ýüze çykypdyr.

Şondan soñ Aleksandra kiçi Aziýa tarap ýol açylypdyr. Kenarýakasy boýunça ereket edip, grek şäerlerini yzly-ýzyna eýeläpdir. Ol hemme ýerde oligahlary kowup, demokratik gurluşy dikeldipdir, şäerlere azatlyk we özbaşdaklyk beripdir. Demokratlar bolsa Aleksanryñ tarapdarlaryna öwrülipdir.

Aleksandr çeýe syýasat ýöredipdir. Ol greklere we olaryñ keramatlylyklaryna sarpa goýýandygyny mydama görkeripdir. Kop grek şäherleri meýletin oña boýun egipdirler. Milet we Galikarnas şaerlerinde pars goşunlary köp bolany üçin, güýçli garşylyk görkezilipdir.

Aleksan Frgiýanyñ paýtagty Gordiona girende bu ýerde dynç alma çin eglenýär. Oña bu ýerde rowaýta görä legendar patyşa Gordiýä degişli arabany görkezipdirler. Arabadaky ýüpüñ düwünlerini çozüp bilen adam Aziýanyñ ökümdary bolýar iýen öñden gelýan gürrüñ bar eken. Aleksandr düwümi çozüp bilmändir. Şonda ol düwümi gylyjy bilen kesipdir. B.e. öñ 333-nji ýylda Aleksandr goşunyñ üstüni ýetirip, Ankara çenli demirgazyga hereket edipdir we soñ ýene-de günorta öwrülipdir. Paflagoniýa we Kappodokiýanyñ köp şäerleri boýun egipdirler.

b.e. 333-nj ýylda dag bilen deñziñ arasynda ýerleşen Yssa jülgesinde ikinji söweş bolupdyr. Aleksandr Pinar derýajygyndan geçip, atly goşun bilen parslaryñ çep ganatyna hüjüm edipdir. Atly goşun olary yza çekilmäge mejbur edip, soñra Dariniñ hakykatutma grek goşunyny derbi-dagyñ edipdirler. Dariý III çep ganatyñ ýeñilýanini çozüp-gaçyp başlapdyr. Aleksandryñ çep ganatynda ýerleşen bessaliýalylaryñ üstüne parslaryñ atly goşuny zor salyp başlapdyr.

Ýöne olar dariniñ gaçanyny eşidpr yza gaçyp başlapdyrlar. Şondan soñ pars goşuny umumy gaçyşlyga ýüz urupdyr. Aleksandr köp olja we ýesir alypdyr. Dariniñ aýaly iki gyzy hem ýesir düsüpdir.

Yssadaky gazanylan ýeñiş urşuñ öwrülijik nokady bolupdyr. Aleksandra btin Eýrany basyp almak barada meýil döräpdir. Dariý III Galise çenli ýerleri we 2000 talant pul bermegi wada edip, ýaraşyk baglaşmagy teklip edipdirl aleksandr özüniñ Aziyanyñ ökümdarydygyny aýdyp, Dariniñ teklibini ret eipir. 3.Kiçi Aziýany eýelänsoñ Aleksandr Siriýanyñ we Finikiýanyñ kenarlaryna gelipdir. Käbir şaerler meýiletin boýun egilipdirler. Käbirleri bolsa, esasanam, Tir şäero güýçli garşylyk görkezipdirler. Tiriñ ýerleşen adasy 7 aý gabawdan soñ, boýun egdirilipdir. Bu boý şäer talanypdyr, erkekleri gyrlypdyr aýallary we çagalary gululyga satypdyrlar (b.e. öñ 332 ý.).

Tir gabawda mahaly Dariý ikinji gezek ilçilerini iberipdir. Ol bu gezek Ýewropa çenli bolan ýerlerini, 3000 talant pul we gyzyny hem aýallyga bermeg wada edipdir. Ýöne Aleksandr bu teklipleri em ret edipdir.

Palesinanyñ iñ uly şäheri Gaza hem Tiriñ ykbalyny başdan geçiripdir. Şondan soñ Aleksandr Müsüre ugrapdyr. Müsürdäki eýran satrapy Mazak öñki wakalardan abarly bolansoñ, Aleksandry garşylyksyz Müsüre goýberipdir. Müsürleri ony pars zulumynan halasgär ökmündekabul eden bolsalar, jresler ony faraon diýip yglan edipdirler.

B.e. 332-331-nji ýyllaryñ gyşyny Aleksandr Müsürde geçiripdir. Ol Niliñ derýasynda Aleksandriýa atly şaherleriniñ ilkinjisi esaslandyrypdyr. Müsüriñ Aleksandriýasy wagtyñ geçmegi bilen grek-rim dünýäsinde iñ iri syýasy ykdysady we medeni merkezi öwrülipdir.

Aleksandr Müsürde maaly oña Egeýde pars;aryñ agalyk etmeginiñ tamamlanandygyny barada hem abarlar gelipdir.Müsüriñ dolandyrylyşyna Aleksandr düypli üýtgeşmeler girizipdir. Ol raýýar işlerini müsürlilere, maliýe işini greklere, harby baştutanlygy bolsa makedonlylara tabşyrypdyr. Ol ýerli begzadalar bilen ýakynlaşypdyr. Liwiýa çolüne, Ammon orakulynyñ ýanyna zyýarat edipdir. Jresler ony Amminyñ ogly diýip yglan edipdrler. Aleksandr özüniñ hudaýlaşdyrmagyny syýasy maksatlar üçin. Häkimýeti güýçlendirmegiñ serişdesi hökmünde ulanyp başlapdyr.

b.e. 331-nji ýylyñ ýazynda Aleksandr Müsürden çykyp, gadymy ýol boýunça Palestinanyñ we Finikiýanyñ üsti bilen Gündogara tarap ugrapdyr. Dariý III Yssa söweşinden soñ gören taýýarlygy esasynda täze agtygly söweş etmegi ýüregine dwüpdir. Bu söweş b.e. 331-nji ýylyñ Garaşsyzlyk aýynyñ 1-de Gawgamly iýen ýerjagazda bolupdyr. Bu gezek Aleksandryñ garşydasy has güýçli bolupdyr/ Dariniñ esasy goşune gowy ýaraglanan bolup, ony pillen we ýiti orakly harby arabalan bilen güýçlendiren ekeni. Ol uly goşunynyñ erkin hereket edip bilmegi üçin Ninewiýanyñ golaýyndaky düzlükde söweşmäge howlugypdyr. Gowgamely söweşi gadymyýetiñ iñ iri söweşleriniñ biri bolupdyr. Söweş gazaply bolup günuzyk dowam edipdir. Iki tarap hem batyrlyk bilen söweşip, taraplar bir-birinden rüstem gelipdirler. Ýöne Aleksandr aýgytly ýerde aýgytly zarba urmagy başarypdyr. Pars goşunynyñ merkezini makedon falangasynyñ naýzalary gysypdyr, makedon atly goşuny bolsa gapdaldan zarba urudyr. Pars goşununyñ çep ganaty gana boýalyp, sagynda atly goşunynyñ gazaply söweşýän wagty , makedon goşunynyñ tylynda bolsa entek garpyşyk gutarmanka, Dariý III gorkup, arabaly goşunyny yzyna öwrüp gaçypdyr. Ýogsam entek sogda we baktriýa atly goşunynyñ söweşjeñligi gowy ekeni. Darini gorap, onuñ şahsy goşuny we hakykatutmalar, soñra merkezi goşun gaçypdyr. Aleksandr merkeziñ we sag ganatyñ atly goşuny bilen çep ganata kömege gelipdir. Parslar derbi-agyñ edilidprler. Olaryñ ähli zatlary olja bolupdyr.

Gawgamely söweşinden soñ, Aleksandr söweşsiz Wawilony eýeläpdir. Ol Mardugyñ parslar tarapyndanýykylan ybathanasyny dikeldipdir. Munuñ üçin ony jresler Wawilonyñ patyşasy diýip yglan edipdirler. Aleksandr öñki satlar Mezeýiäkiiýet başynda galdyrypdyr. Ýöne maliýe dolandyryşyny we harby baştutanlygy makedonlylara beripdr. Wawilonda goşun bir aýdan gowrak dynç alansoñ, Aleksandr Suza tarap ugrapdyr we ony garşylyksyz eýrläpdir. Şondan soñ Ahemeniriñ esasy paýtagtlarynyñ biri Persepol basylyp alnypdyr. Sazyda we Persepolda Ahemenileriñ ägirt uly hazynalary Aleksandryñ eline düşüpdir.

Aleksandr Persopoly aziýa şäherleriniñ içinde iñ duşmançylykly hasaplap, ony urşujylaryna talamaga beripdir. ol şäerden çykyp gitjek wagty bolsa pars patyşalarynyñ meşhur köşgüni ýokdyrypdyr/ Aleksandryñ bu hereketlerini düşündirmekde alymlar jedelleşýärler. Onuñ düşündirijiniñ ikisi şulardan ybarat: 1.Aleksandr greklere özüniñ parslardan grek ybaathanalaryny ýakandyklary üçin ar alýanygy görkezmek işläpdir. 2. Persepolyñ weýran edilemgi Ahemenileriñ äkimiýetiniñ soñuna çykylmagyny añladypdyr.

Persepolyñ çykyp, Aleksandr ariý III-niñ täze güýçleri ýygynanýan ýeri - Midiýa gidipdir. Onuñ golaýlaşynyny bilip, Dariý gaçypdyr. Aleksandr ony yzarlap etiberende, Bahtriýanyñ satrapy Bess ony öldripdir. Ol patyşanyñ jesedini hormat bilen jaýlamak üçin Persepola iberip, öz häkimiýetiniñ kanunydygyny nygtamak işläpdir.

Aleksandr ýorişini dowam edip, Gerkaniýany, Parfiýany, Ariýany, Drangionany, Arahoriýany eýeläpdir. Gündogar satraplyklaryñ basylyp alynýan wagtyna çenli goşunyñ serkedeleriniñ arasynda açyk narazylyk döräp başlapdyr. Aleksandr ýerli begzadalar bilen ýakynlaşypdyr, pars eşigin geýnipdir. Gornükli parslary özüne golaýlaşdyrypdyr. Onuñ täze syýasaty goşunda närazylyk bolan öredipdir. Makedoniýanyñ üzlük ýerlerinden bolan begzadalaryñ arasynda jpposiziýa emele gelipdir. Olar Aleksandryñ imperiýasynyñ giñeldigisaýyn onuñ içinde Makedoniýanyñ ähmiýetiniñ pese düşmeginden narazy bolup, urşuñ dowam etdirilmegine garşy çykypdyrlar. Goşundaky urşujylar hem ýadapdy. Ýöne entek Aleksandr oppozisiýa garşy göreşde olara bil baglap biljekdo. Aleksandryñ egindeşleriniñ biri serkerde Filoty dildüwşuk etmäge synanyşany üçin goşun suduna berlip öldürilipdir. Onuñ kakasy Parmenion (Yssada we Gowgamelyda çep ganatyñ baştutany) hem öldüripdir.

Korindfe çagyrylan panellin kongresi

4. Leksandryñ gndogar satraplyklara görmegi bilen urşuñ äsiýet ýütgäpdir. Öñki basylyp alnan erleriñ ilaty bir döwletiñ agalygynyñ beýlekisi bien çalyşmagyna beperwaý garan bolsa, Merkezi Aziýada basybalyjylara garşy hakyky uruş turupdyr. Ilkibaşda göreşe özüni Artakserks IV diýip atlandyran Bess baştutanlyk edipdir. B.e. öñ 329-njy ýylda Aleksandr Arahoziýadan Kabula, ondan hem indistan geçip, Baktriýa barypdyr. Onuñ goşuny oksan geçip, Bakrtiýa barypdyr. Onuñ goşuny oksdan geçip, Sogdiana geripdir. Bess ele salnyp, Dariniñ garyndaşlaryna öç almak üçin berlipdir.

Soñra göreşe Sogdianaly serkesdeleriñ biri Spitamen baştuanlyk edipdir. Ol partizançylyk usullaryny ulanyp, duşmany çöllerde heläk edipdir. Aleksandr Sogdiananyñ paýtagty Marakandany eýeläp, ýaksarta tarap gidýar. Spitamen Marakandanygabaýar. Ol ýerdäki makedon goşunlaryna kömege gelen goşuny derbi-dagyn edýär. Muny eşdip Aleksandryñ özi gaýdýar. Spitamen çölde gizlenipdir. Aleksandr Zerewşan jülgesine gan çaýkapdyr. Kursiý Rufuñ maglumatlaryna görä, ol obalary ýakmagy we ähl uly ýaşlylart öldürmegi buýrupdyr. Diodor onuñ bu taýda 120 müñ adamy gyryp, galanyny gul edendigini habar berýar. Aleksandr göreşi Sogdianada dowam etmeli bolupdyr. Ol birnäçe harby-administratiw daýanç nokatlaryny - Aleksandriýalary gurdurypdyr. Spitamen Oksuñ añyrsyna (Türkmenistanda) masragetleriñ içine gidip, şol ýerden Sogdiana çozuşlar edipdir. Ýöne Spitamen dönüklik netijesinde öldürilipdir (b.e. 328 ý).

Spitamen ölensoñ, göreä käbir daglyk ýerlerde dowam eden Bakrtiýa we Sogdiana begzadalary kem-kemden Aleksandryñ tarapyna greçipdirler. Aleksandr ýerli öñk garşydaşlarynyñ biriniñ gyz Roksana öýlenipdir. Onuñ goşunyna ýerli atly goşunlar girizilipdir. Şeýdip Merkezi Aziýa alklarynyñ göreşi tamamlanypdyr.

b.e. 327-nji ýylyñ ýazanda Aleksandr indistana ýorişw başlaýar. Ind derýasynyñ töwereginde giñ ýerler boýun egdirilipdir. Ýöne goşun 7 ýyl munan öñki bolşundan üýpgöter ýutgäpdi. Söweşlerde suwsyz çöllerde we garly daglarda köp ýitgi çekilipdi. Köp taýpalaryñ we halklaryñ garşylyk görkezmegi, täze tebigy şertler we täze garşydaşlar - bularyñ hemmesi goşunyñ düzüminde özgerişler girizmegi talap edipdir. Makedon falangasy ämiýetini ýitirip, esasy zarba urujy güýç atly çaşun bolupdyr.

Hindistanda käbir patyşalyklar mertlerçe söweşip, garşylyk görkezipdirler. Indderýasyndan geçip., Aleksandr Taksila ýetipdir. Ony bu ýerde dörtlykly kabul edip, patyşa bilen ylaşyk baglaşylypdyr. Taksilanyñ goñşusy Por bilen Gidasp derýasynyñ (Hindiñ goşandy) boýunda gazaply söweş bolupdyr. Aleksandr uly ýitgi çekip, ýeñiş gazanypdyr. Ol bu ýerde Bukefaliýa we Nikeýa şäherlerini esaslanypdyrypdyr. Penjar boýunça mundan añry hereket etmek örän owuply we dartgynly ýagdaýda geçiripdir. Ýadaw ýaraglary hatardan çykan, eşikleri ýyrtylan goşun tropiki harasatlaryñ, ýyldyrym urmalaryñ şertinde añry gitmekden ýüz öwrüpdir. Olary yryp bilmän Aleksandr yzagaýtagy karar edipdir. Urşujylar begenjinden aglapdyrlar. Olaryñ köpüsi ýolda eläk bolupdyrlar. B.e.ö 324-nji ýylyñ başlarynda ýoriş tamamlanypdyr.

5. Gündogar ýorişler ntijesinde Aleksandryñ öñüñde ägirt uly imperiýanyñ dolandyryşyny ýola goýmak meselesi ýüze çykypdyr. Ol Wawilony paýtagt edinipdir. Ol döwleti bitewileşdirmek üçin, boýun egdirilen alklar bilen basybalyjylaryñ arasyndaky garşylyklary ýok etme işläpdir. Öz serkerdelerini we urşujylaryny ýerli gyzlara öýlendiripdir.

Aleksandryñ köne makedon däplerinden arasyny üzmegine onuñ öz goşuny päsgel beripdir. Ol 10 müñ makedonlyny öýlerine göberip, ýerine 30 müñ ýerli ýetginjekleri alypdyr. Lar ýöriş wagty çagaka alnyp, grek hatyna we makedon harby talimina öwrenilipdirler ekeni. Aleksandrýörişden gelensoñ birnäçe satraplary aýyrmaly bolupdyr.sebäbi olar ony gelmez öýdüp, özbaşdak dolandyryp başlan ekenler. Olaryñ ýerine grekler we makedonlar bellenipdir. Ol Ahemenileriñ dolandyryñ ulgamyny kän ýütgetmänidir.

B.e. öñ 324-ni ýylda Aleksandr grek şaerlerine sürgün edilenleriñ gaýdyp gelmeli we olaryñ hususy eýeçiligine hukuklarynyñ dikeldilmeli barada karar çykarypdyr.

Ýerli ilaty dolandyrmakda Aleksandryñ gurduran şaherleriniñ ämiýeti uludyr. Plutaryñ maglumatlaryna görä, ol 7 şäher esaslandyrypdyr. Häzirki alymlar bu sany şubkeli kabul edýärler. Olar edebi çeşmeler bilen areologik maglumatlary deñeşdirip, 30 şäher gurduran diýip çaklaýarlar. Şäherler, esasan garşylygyñ güýçli bolan ýerlerinde gurlupdyr.

Diodoryñ maglumatyna görä, Aleksandr geljekde Karfageni, Italiýany, Sisiliýany, Gibraltary eýelemegi maksat ednipdir. Ol Arabystana ýöriş etmek üçin güýçli taýýalyklar görýän mahaly gyzzyrmadan (ýa-da zäerden) 33 ýaşyny em dordurman aradan çykypdyr. Ol baraa ençee rowaýatlar, eserler döräpdir.

Aleksandryñ döwletiniñ bitewi ykdysady esaslary bolmandyr. Ol arby birleşme bolupdyr. Ol basylyp alnan ýerlerde öz äkmiýetiniñ ykrar edilmegini we salgytlaryñ tölenmegin gazanmak bilen çäklenipdir. Şonuñ bilen birlikde-de ýoriş netijesinde täze habar beriş ýollary goýulupdyr, gämi gurluşygy ösüpdir. Geografiýa, biologiýa, etnografiýa ylymlarynda täze bilimler peýda bolupdyr. Indi ýerli we grek-makedon başlangyçlarynyñ täsiri netijesinde täze-ellinçilik eýýamy başlanypdyr.