Russiýa tarapyndan Merkezi Aziýany basyp almak
Russiýa tarapyndan Merkezi Aziýany basyp almak. XIX asyryň 20-nji ýyllaryna çenli Angliýa imperiýasynda öndürilen harytlar Russiýadan getirilýän önümler bilen bäsleşip başlady. Beýik Britaniýa Owganystana, Eýrana we Merkezi Aziýanyň sebitlerine bolan garaýşyny aç-açan beýan edip başlady. Aziýa bazarlaryndaky ornuny berkitmek üçin Russiýa sebite rus önümlerini getirmek üçin artykmaç gümrük şertlerini döretdi. Nikolaý I döwründe patyşa Russiýasynyň sebitdäki diplomatik we harby täsiri artdy. 1834-nji ýylda özbek hanlaryna Nowo-Aleksandrowsk galasy ( Mangişlok şäheri ) öňdebaryjy ýollaryň çatrygynda guruldy. 1839-njy ýylyň ahyrynda we 1840-njy ýylyň başynda Orenburgyň general-gubernatory Graf Perowskiý Hywa hanlygyna garşy gyşky harby kampaniýa gurady. 1847-nji ýylda general Oruçew Aral deňziniň demirgazyk-gündogar kenarlaryny basyp aldy we Raim galasyny (Kazalinsk) esaslandyrdy. "Nikolaý" we "Konstantin" buglaryndan ybarat ada flotiliýasy döredildi. 1850-55-nji ýyla çenli Kohan hanlygyna degişli Kumuşkurgan, Çimkurgan, Koşkurgan, Okmakhit (Gyzyl Orda) galalary we soňra Werni galasy gurlan Ili derýasy Jülgäni rus goşunlary basyp alypdyr. Aleksandr II -iň döwründe Merkezi Aziýany basyp almak imperiýanyň daşary syýasatynyň ileri tutulýan ugurlarynyň birine öwrüldi. Kokan hanlygynyň harby bölümleriniň Gazagystanyň günortasynda, Sirdiýanyň aşaky akymlarynda we Aral deňziniň kenarlarynda döredilen rus ilatly nokatlaryna eden hüjümleri günorta ýörişiň tizlenmegine bahana boldy. 1865-nji ýylda general-maýor M.G.Çerneýew Daşkenti basyp aldy we şäher ýaşulularyny parahatçylyk şertnamasyna gol çekmäge mejbur etdi. Imperator Aleksandr II Orenburgyň general-gubernatoryna buýruk berip, Daşkentiň halky Russiýanyň raýatlygyny almak islese, isleglerini kanagatlandyrmagyň zerurdygyny aýtdy. 1866-njy ýylda rus goşunlary Hojanda girdiwe Jizakh galasyny basyp aldy. Çinoz galasy guruldy. Hojand we Çirçigortiniň ýerleri Russiýa geçirildi. Imperatoryň kararyna laýyklykda 1867-nji ýylyň iýulynda general-gubernatoryň ýolbaşçylygyndaky Türküstan harby etraby döredildi. 1868-nji ýylda general-serkerde Konstantin Petrowiç fon Kaufmanyň ýolbaşçylygyndaky Türküstan harby etrabynyň goşunlary Buhara hanlygyna garşy harby operasiýa başlady. Maý aýynda rus goşunlary Samarkanda baryp, şäheri söweşsiz basyp aldy. Iýun aýynda Buharanyň emiri parahatçylyk şertnamasyna gol çekdi. Zarafshan etraby döredildi. General Abramowyň bölümi Karşini ele alýar we Buhara emirine gaýtaryp berýär. Şahrisabz we Kitab general-maýor Abramowyň 1870-nji ýyldaky harby operasiýalarynyň netijesinde basyp alyndy. Şahrisabz we Kitab mülkleri Buhara emirine gowşurylar. 1873-nji ýylda geçirilen giňişleýin harby operasiýalaryň netijesinde Türküstan, Mangişlok we Orenburg Hywa hanlygyna tarap ýöriş etdiler. Harby operasiýalara 49 kompaniýa, 32 ýüzden, 34 top we 2 bug gämisi gatnaşdy. Maý aýyna çenli Hazorasp galasy basyp alyndy we tiz wagtdan Hywa, Kungirot, Hojaýli, Mangit galalary we Gurlan Beý boýun egdi. Awgust aýynda Hywa hanlygy bilen parahatçylyk şertnamasy baglaşyldy. Hywa hanlygy ruslaryň wagşylygyny kabul etdi we Muhammet Rahim Bahadir Hanyň (Feruz) hökümdarlygy saklandy. 1873-nji ýylyň güýzünde Buhara hanlygy bilen täze syýasy şertnama baglaşyldy. 1875-1876-njy ýyllardaky harby operasiýalaryň netijesinde Fergana jülgesinde Hudoýar hana we Russiýanyň hökümetine garşy gozgalaň basylyp ýatyryldy. Soňra Kohan hanlygy dargadyldy we Russiýanyň içinde Fergana sebiti döredildi. 1881-nji ýylda Ahal-Tekin oazisi rus goşunlarynyň gazaply hüjümleri astynda boýun egdi, Aşgabat basyp alyndy. Russiýa we Eýranarasynda serhedi kesgitlemäge gönükdirilen konwensiýa gol çekildi 1884-nji ýylda Merw boýun egdi. 1885-nji ýylda Pendin we Murgab oazisinde ýaşaýan türkmen taýpalary Russiýanyň raýatlygyny aldy. Kuşka Russiýanyň iň günorta serhet ýakasy boldy. Şeýlelik bilen, XIX asyryň 80-nji ýyllarynda Russiýanyň Merkezi Aziýada serhetleriniň emele gelmegi tamamlandy. 1895-nji ýylda Russiýa bilen Iňlis hökümetleriniň arasynda Pamir daglarynda bölüji çyzyk bilen täsir sferalaryny tassyklamak barada şertnama baglaşyldy.[1]
