Türkmenistan Görogly beg türkmenin eyyamynda


M E YIL N A MA S Y

Türkmenistanyň taryhy
Sahypalar

Oguz han
Gorkut Ata
Görogly
Magtymguly
Turkmenbaşy

1. Mukaddes Ruhnamada Görogly beg Türkmeniň eýýamynyň taryhynyň beyany.

2. Seljuk türkmenleri.

3. Beýik Seljuk türkmen döwletiniň döremegi we gülläp ösmegi.

4. Köneürgenç türkmenleriniň döwleti.

Beyik Snparmyrat Türkmenbaşy Mukaddes Ruhnama kita-bynda Halkymyn taryhyna barada şeyle belleyâr.«Türkmen dünyâde taryhy in bay halklaryn hataryna giryâr.Onun taryhynyn dürli döwürleri barada yazylan kitaplaryn sany ummasyzdyr» (Mukaddes Ruhnama, sah. 23). Türkmen halkynyn dine bir Gündogarda dâl-de cysem dünyâdaki in gadymy halklaryri biridigini bizin âhlimiz büyâris. Beyik Saparmyrat Türkmenbaşynyn aydyşy yaly: «Türkmenler tarapyndan döredilen döwletler türkmenlerin bütin dünya halklaryna belli bolandyklaryııa, olaryn daşarky duşmandar üçiıı yenilmez güyç bolandyklaryna şayatlyk edyâr».

IX-X1I asyrlar türkmen döwlet gurluşynyn pajarlap ösen wagty boldy. X-XU asyrlaryn seljuk-türkmenlerin döwri diyip hem atlandyryarlar. Olar barada görnükli inlis gündogarşynasy S. Len-pul s.eyle diyipdir: «Scljuk türkmenleri Eyrany,Mesopoiamiyany, Siriyany, Kiçi Aziyany haraba döndüripdirler, ol yerdâki nebereleri(dinastiyalary) yok edipdirler. Bütin Aziya musulmanlaryny bir döwlete birikdiripdirler. Seljuk türkmenleri musulmanlaryn söweşjen ruhuny tazeden janlandyrypdyrlar,..». Seljuk türkmenleri hanedanlygyndan bolan sokanlar we olaryn ata-babalary beyik we hormatlanyan hükümdarlar bolypdyr, Eyraııyn we Turanyn welayatlarynda, hatda Müsürin asyrdaky welayatlaryndan başlap Hylayyn şerbetlerine çenli türkmenin nesil sahasyndan bolan hükümdarlar 400 yyla golay salyk sürüpdirler.Mukaddes Ruhnamada.,olaryn taryhy Oguzyn taryhyna goşulyp, gysgaşa beyan edildi.

Taryhy edebiyâtlarda Seljuklaryn birleşmesinin emele gelşi Oguzlaryh X asyrda döwleti gurluşy bilen yakyn aragatnaşykda sereclilyâr. Seljuklaryn birleşiğinin döreyşi barada birnâçe pikirler bar. Meselem, orta asyr musulman taryhnamasynda csasan iki sany çaklama duş gelyâr. Birinjisi, nâbelli awtor tarapyndan yazylan «Mâliknama» ikinjiden bolsa Zahir-ad-din Nişapurynyn XII asyrda yazan «Seljuknamasy». W.W. Bartold öz işlerinde Seljuklar Seyhun (Syrderya) deryanyn aşak akymynda yaşayan Oğuz türkmenlerinden gelip çykypdyr diyip belleyâr. Onun pikiri boyunca Seljuklaryn barly tiresi ilkinjilerin hatarynda Horasan bilen serhetleşyân Jcnt welayatyna göçüpdirler. Seljuklaryn oğuzlardan gelip çykandygy barada «Mâliknamanyn» kabir wariantlarynda aydylyar. Bu eseri ulanan taryhçylar seljuklar oguzlaryn «kynyk» tirasinden gelip çykanyny belleyârler.

Ibn al Asyr, Sadr ad-din Hüseyninin pikirine görâ Seljuklaryn oğuzlardan çykan kynyk laypasy kop sanly çanva tirelerinden ybarat bolupdyr.Seljuklaryn türkmenlerin kynyk tiresinden gelip çykandygy barada Abu-1-aba-Ahwalanyn «Taryh» kitaplaryndan-da aydylyar. «Oguznamarıyn» osman çaklamalaryndakvnyklar oğuz goşunlarynyn cep ganat taypalaryna degişli diyilip yazylypdyr. Diymek, seljuklar oguzlaryn bir sahasydyr. Seljuk turkmenleri barada Mukaddes Ruhnamada sah.112.

Zahir ed-din Nişapurnyn «Seljuknama» eserinde nebereleri esaslan-dyran adam. Kirekuçj qoja diyip bellcnilyâr. Kirekuçi Hojanyn Tugçyrmyş atly oğlunda 3 oğul: Sarçyk^ Toğrul we Arslan dünyâ inipdir. Sarçyk Selju-gyn kakasy diyip hasaplanyar. Oay yjy Seljuk IX asyryn başlarynda dünya inipdir. Kabir maglumatlara görâ, ol 1010-nji yylda 107 yaşynda aradan sykypdyr we Jent topragynda jaylanypdyr.

Seljuklar Neberelerini esaslandyryjy Seljuk ibn Dukak bolupdyr. Onun 4 ogly: Ysrayyl (Arslan), Mikail, Yunus we Musa bolupdyr. Seljuklar neberelerinifi güyçlenen döwründe esasaıı Mikailin ogullary Toğrul beg Muhammet we Çagry bcg Da\vut esasy orny eyelâpdirler.

XI asyryn birinji yarymynda scljuk lürkmenlerinin bereketi bilen bagly bolan uly wakalar bülin Gündogaryn, Kawkazyn, Kiçi A/jyanyn halklaryny hayran etdi: Seljuklaryn /.amanasy başlandy. Olar Syrderyanyıi aşak akymyndan Mawerannahr sonra Köneürgençe \ve Horasana yörüş edyârlcr. Paytagty O\vganyslandaky Gazna şâherinde bolan Gaznalylaryn döwletinin goşunlary \ve seljuklaryn goşunlarynyn arasynda aldym-berdimlı çaknyşyklary bölüp geclyâr.

Seljuklaryn herekctine düşünmek üçin Horasanyn ykdysady durmuşynda bolyp geçyân wakalar bilen tanyş bolmaly. Araplaryn IX-X asyrlara degişli geografîya baradaky yazuw yadygârîiklcrine layyklykda Horasan Merkezi Aziyanyn in bay, medeniyet larapyndan has osen yerlerinin biri bolupdyr.Gaznalylaryn höküm süryân barly toparlaryna, han-beglerine seljuk taypalarynyn Horasana getirilmeği hiç yaramandyr, yakmandyr. Mukaddes Ruhnamada bolsa “Mahmut Gaznaly seljuklary Horasana cagyryar”,-diyip bellenilyar(sah220-221)

Horasanyn seîjuk taypalary salgyl tölemeli bolupdyrlar. Olar mal üçin salynyan salgydy adatdakylardan iki esse kop tölâpdirler. Bu matlar bolsa 1027 yylda seljuklaryn gözgalan turuzmagyna getiripdir. Sol tan Mahmyt olaryn garşysyna jcza beriji goşun iberipdir. Ol goşuna Arslan Jezib yolbaşçylyk edipdir. Yöne gaznawylaryfi goşynlary yza çekilmage mejbur bolupclyplar.

Tusun hökümdary Mahmyt Gaznalydan kömek sorapdyr. Soltanyn iberen goşunlai7 bilen bilclikde Arslan Jezibiıı goşuny 1028 yylda seljuklary derbi-dagyn rdipdirler. Seljuklar Dehistana hem-de Balkan daglaryna gidipdirler.

Sorirak Mahmyt Gaznaly seljuk serdarlary bilen yakynlaşjak, dostlaşjak bolupdyr.“Turkmenlerinin arasynda ursun kozune oklap, ol Hindistana arkayyn yores etjek”(Muk. Ruhnama, sah. 221) Mahmyt Gaznaly yogalan son 1030 yylda seljuklar onun ogly bolan Masuda gazna-lylaryn paytagyny eyclemâge kömek edipdirler.Gaznalylaryn lâze höküm-dary Horasanyn seljuklaryna yolbaşçylyk etmek üçin yörite adam goyupdyr.

Sol bir wagtda seljuklaryn scrdardarlary gaznalalaryn serkerdelerine boyun egyândiklerine nârazylyk bilen seredipdirler. Ondan başga-da olar harby aylyk alrnandyrlar. Masud sol arada kabir seljuk serdarlaryny öldürdipdir (Yagmyry). Bu bolsa seljuklaryn taze gozgalanynyn bas.lanmagyna getiripdir. Seljuklara taze yerler, öri meydanlar gerek bolupdvr. Mesut adalatsyz syyasat yoredyar. Uc-dort gezek turkmenlerinin ustune yygyn dartyar, seljuk turkmenleri cydayarlar. Emma cydamagyn hem cagi bar!(Muk. Ruhnama sah. 223)

1031 yylyn ahyrynda gaznalylaryn goşuny Hyratdan Pyrawa ugrapdyr. Bu goşuna Abu Şad yolbaşçylyk edipdir. Seljuklar maşgalalaryny, emlâklerini Balkana ugradypdyplar we duydansyz çözüşlary bilen gaznalylaryn goşunyna azar beripdirler. Aby Şad yzyna Hyrata çekilmâge mejbur bolupdyr.

1033-34 yyllarda seljuklaryn atly toparlary gaznalylaryn üstüne çozupdyr. Seljuklaryn 1033-34 y. gozgalany Dehistandaky we Gurgendake türkmenleri tolgundyrypdyr. 1034 yylda Saraglly seljuklar bilen soltan goşunlarynyn arasynda gan doküşikli söweş bolupdyr.

Gaznalylar bilen seljuklaryn arasynda bölüp geçen çaknaşyklarda tehniki we san taydan agdyklyk gaznalylaryn tarapynda bolyar, Olaryn goşunynda galalary zabt edip almakda, olaryn diwaryny yykmakda, pilleri, katapult desgalaryny (galalaryn diwarlaryny yykyan maşynlar) ulanylypdyr. Emma muna garamazdan seljuklar gaznalylaryn goşunyny yzly-yzyna derbi-dagyn edipdirler.

Masyclyn goşunynda bolsa tertip-duzgüni gowşayar, gala gabawy düşende nlanylyan maşynlaryn âhmiyeti gaçyar. Hem-de, Masudyn goşunynyn düzümünde gıılam (gwardiya-goşun) hökmünde hyzmat edip yören türkmenler-de bardy. Bular öz halkynyıi ykbalyna hiç haçan bipanvay garap biljek dâldi we sonky yyllarda wakalara aldym - berdimli derejâ yelen mahaly, olar türkrnenlerifi tarapyna geçip oturyberdiler. Seljuk serkerdclcri hem öz gezeginde Horasanyn ilaiynyn üstüne çözmajakdyklaryny, hiç kimi talamajakdyklaryny, dine bazarlara alyş-çalyş üçin mal sürüp getirmek, söwda etmek, hatda Masud Gaznalynyn goşunynda güllük etmâge tayardyklary barada aydyardylar. Olaryn dine yekeje hayyşy bardy, ol hern oturar yaly, yaşar yaly yer sorayardylar.

Hakykatdan-da türkrnenlerifi, sol sanda seljuk serkerdelerinin-de, Horasany basyp almak niyetinin bolmadygyny, olaryn dine Horasanyn araçâklerindâki we g>rrak çetlerindâki yerlerin özlerine yaşamak üçin, maldarçylygy, ekerançylyk hojalygy bilen utgaşdyryp alyp barmaga amatly yerlerin özlerine berilmegini hayyş edyandiklerinigörkezyâr. Yöne, Masud maslahat çagyryp, türkmeııleri kowmak üçin goşun toplap, yöriş etmeği karar eldi.

1035 yylyn Oğuz ayynda gaznalylaryn 15 müri atly goşuny, 2000 sany köşk gulamy (gwardiyasy) bilen Nusaya tarap ugrayar. iki hepde gcçmân-kâ scljuklar dcrbi-dagyn edildi diyen şatly habar gelyâr we köşkde ııly toy tutulyar. Emma yene bir habar gelyâr. Türkmenler özlerinin ata-baba ulanan harby tâlimini bu gezek hem gaytalan, duşmanyn önüne dine goşunyn az bölegini çykaryp, galan güyçleri bolsa bukuda saklapdyrlar. Netijede, gaznalylaryn goşuny çympyırak cdilyâr. «Tarih-i-Beyhaki» işinde Aby-1-Fazyl Beyhaki şeyle maglumat beryâr: «Seljuklaryn üstünlikden başy aylanmandyr. Gaznalylar bilen arany yitileşdirmejek bölüp yene-de sol öfiki yer bermek baradaky hayyşIaryny gaytalapdyrlar».

Gaznalylar bilen seljuklaryn arasyndaky baş söweş 1040-njy yylda bolyar. Dandenakan barada iki söz aydalyn. Al-Mukaddesin beryân maglurnatyna esaslansak: «Dandenakan - bu bir denvezeli kiçi şâher bolupdyr. Onda iki sany metçitler minara, hammamlar bar eken. Arheolo-glar gazuw-agtaryş işlerinin netijesinde Daş-rabatdan bir nâçe yadygerliklere eye bolupdyrlar. Yadygerlikleri dcrnâpdirler. Onyn esasynda bu tapyndylar samanylaryn, gaznalylaryn, seljuklaryn zamanasyna dcgişdilir, diyip, arheologlar habar beryârler.

«1040-nji yylda türkmenlerin gaya türesinden bolan Mahmut Gaznalynyn (Gaya-Gün hanyn ogly) döreden döwletinin leşgerlerini Mary şâherindcn 70 km uzaklykdaky Dandanakan galasynyn yanynda yenyârler. Dandanakan söweşinden son üstün çykan seljuk türkmenleri gurultay çagyryp, onda taze türkmen döwlcüni dünyâ jar edip, hatyfa, dumly - duşdaky şalarailçi yollayarlar”(Mukaddes Ruhnama, sah. 222, 113)

Türkmen serkeldcleri Toğrul bcg Muhammet (993-1063 y.) wc Çagry beg Davvut (991- 1061 y.) (Oğuz hanyn körpe agtygy Deniz ogly Kynygyn neberelerinden)-s.83 tlünyâde <*Beyik» diyen ady alan Seljuk Türkmen döwletini dörcdyârlcr. Bu döwletin şerbetleri Hytay diwaryndan başlap, Müsüre, Kiçi Aziya, Kawkaza çenli bolan aralygy öz içine alypdyr. Döwlete Toğrul beg hökümdar Çagry beg serkerde hökmünde bellenilyâr. Soltan Toğrul beg Reyde (hökümdarlygy 1040-1063 y.) Horasan hökümdary Çagry batyr (1040-1061 y.) Maryda galyp, iki doğan döwleü agzybir dolandyryarlar. 1063 yylda 70 yaşynda Toğrul beg aradan çykyar. Tagta Çagry begin ogly Alp Arslan çykyar (1063-1972 y.). Ol Türkmenlere Rum ilinin denvezesini açan soltan. Onun dövvründe Seljuk Türkmen döwleti has ulalyp, onlarca döwlet-den, yüzlerçe hanlykda salgytalypdyr. «Alp Arslan yaly adamlar yöne adamlar dal, olar keramally adamlar» (Mukaddes Ruhnama, sah. 197).

Alp Arslan öz duşmanlaryndan yyldyrym çaltlygynda dynypdyr, döwletin gündogar wc günbatar welayatlaryny pugta birlcşdiripdir. Bagdad halyfy taze soltany ykrar edipdir.

Çeşmeler Alp Arslany «beyik basybalyjy» diyip atlandyrypdyrlar. Alp Arlsan ö/. döwletinin araçâklerini giiicldipdir. 1065 yylda seljuk goşunlary Ermenistanyn hem-de Gürjistanyft şâhcrlerine giripdirler.

Beyik yüpek yolunyn âhli gundogar bölümine scljuklar gözegcilik edipdir. 1072 yylda VVizaııtiya goşunlary bilen Malazgirde ayyklayjy soweş bolupdyr. Bu sowuşde Wizantiya goşuny derbi dagyıı edilipdir, impcrator Roman Diogen bolsa yesir düşüpdir. Imperatory bir yarym million dinar berip, yesirlikden boşadypdyrlar, hem-de her yyl 360 mim dinar salgyt tölemeli diyip borçly edipdirderler. Wizantiya-lylar hem-de oz gezeginde yesir düşen musulmanlary azatlyga goybe-ripdirler. Mawerennahr üçin bolan söweşlerin birinde 1072 yylda Alp Arslan ölüm howply yaralanypdyr.

Onun jrsedini Menve getiripdirler we kakasy Çagry-bcgin yarıynda jaylapdyrlar. Alp Arslanyn ogly Mâlik şa 1066 yylda mirasdüşer şazada diyip yglan edilipdir. Ivakasynyn ölüminden sofi Mâlik şa agirt uly döwletifi baştutany bolupdyr. Mâlik şanyn döwürdeşlerinin aytmagyna görâ ol, Mâlik şa, «Seljuk hökümdarlarynyn monjugynden in uly dur dânesi bolupdyr».

1073 yylda gaznalylaryii goşuny lürkmen seljuk döwletinin demirga/,yk-günbatar yerlerine aralaşypdyr. Mufia jogap edip, Mâlik şa günbatar Chvganystanyn galalaryny zabt cimâge başlapdyr. Sondan son gaznalylar dostlukly şertnama bağlaşmağa howlugypdyrlar.

1076 yyl Seljuklar Palesünany we Siriyany basyp alypdyrlar. Yrak bilen gayduwsyz göreş gidipdir. Şeylelide, türkmen seljuk döwleli Mâlik şanyıı dolandyryan döwründe in yokarc derejâ yctipdir.

1079 yylda Mâlik şanyn hut özi Kavvka/a bolan yörije yolbaşçylyk edipdir, onun Türkmen atlylary Lazige çenli, Çaroh deresyna çenli yetipdirler. Seljuk goşunlary gruzin palyşasy Grigoriy 11-niri (1072-1089 y.) goşunlary bilen söweşipdirlcr. Soltanyn goşuny 1080 Wizantiâ degişli bolan Trapezundyn üstüne çozupdyrlar. 1086 yylda seljuk goşuny yene-de Kawkazda peyda bolupdyrlar we Gara denzine çenli yetipdirler. Mâlikşa duydansyz aradan çykypdyr.

Şcylclikde, Seljuklar dövvleti XI asyryn II yarymynda dünyadc in güyçli dövvletin birine öwrülyâr. Döwletin bir günki girdejisi 215 mln. dinara barabar bolupdyr. Bupul serişdeleri goşuny saklamağa, gurluşyga, sövvdany ösdürrnâge harçlanypdyr. Mâlik şanyn döwründe onun wcziri Nizam-al Mülk bolupdyr. Ol «Syyasatnamany» yazyar.

Seljııklar döwletiniri in sonky güyçli soltany Sanjardyr (1118-1157 y.). Onun döwründe ayry-ayry türkmen taypalary Müsüre hat-da Ispaııiya çenli baryp yetyârler. Sokan Sarıjar türkmenin ylmyna - medeniyetine uly üns beren adamdyr. Onun hakimliği Horasanyn çâginden çykmasa-da, yolbaşçylyk âhmiyetini saklayardy.

XI-XII asyrlarda seljuklaryn hojalygy kop pudakly bolupdyr. Olar ekerançylyk, maldarcylyk, hojalygyıi beyleki pudaklary bilen meşgullanyp-dyrlar, Ekerançylary jöwen, arpa we buğday ekipdirler. Maldarçylykda gylyalçylyk,düyedarçylyk, iri şahly mal bilen bir balarda dovvardarçylyk ösüpdir. Içerki özara söwda bilen bir batarda Beyik Yüpek yoly arkaly halkara söwda-da gatnadylypdyr. Hünârmetçilikde haly dokamak, keçe çimek, gön işlâp bejermek ösüpdir.

Seljuk türkmen dövvletinin gönüden-göni dowamy Köneürgenç türkmcnlcrinin döwletidir. «Köneürgenç gaty irki döwürlerden Oğuz nesillerinin mesgeni hökmündc tanalypdyr» (Mukaddes Ruhnama, sah 288).4-nji sah.

XII asyryn 2-nji yarymy - XIII asyryn başy Köneürgenç döwletine degişli. Bu döwleü Afragıtler nebereleri, Türk hanlygy vve arap basybylyşlary döwrunde hem yarym garaşsyzlyk yagdayynda yaşapdyr.

Köneürgençin durmuş - ykdysady babat da yökary göterilmcgi özü-nin gözbaşyny X asyryn 2-nji yarymyndan alyp gaydyar. Sol dö\vürde Köneürgenç ykdysady babatda ep-esli ösüşinc eye bölüp kop sanly su\varyş desgalary gurayar (Samany dövvletini yadynyza salyn). Oba hojalygy çalî dcpginler bilen ösüp başlayar. Paytagty - Gürgenç s.âheri Beyik yüpek yolunyn uğrunda yerleşmeği Hytay, Eyran, Owganystan, Hindistan, Gündogar, Sibir yaly yurtlar bilen ykdysady gatnaşyklary baglanyşdyrmaga oıiayly sertler döredipdir. Ûöwletin güyçlenmegin onayly daşky sert - Wolga (Atail) söwda yollaryna elde saklamağa synanyşmak; içerki babatda güyçlenmegi - ykdysady ösüş bilen bagly bolyar. Köııeürgenjın Seljuklaryn merkezi hâkimyetine tabyn bolan döwründe onun ykdysadyyeti çalt ösüpdir, hem ol içki garaşsyzlykdan gin peydalanypdyr. Bu döwürde Köneürgeuji oğuz seljuklaryn wckili dolandyrypdyr. Ilkinji \vekili Anuş - tegin bolupdyr. Ol Gaznaııyn hökümdary Bilge hökümdaryn guly bolupdyr. Mâlik şanyn döwründe köşk wezipclerin birini eye leyâr. Mâlik şa ony Köncürgcnjin hökümdary edip bellyâr. Onun ogly Kutb ed-din Muhammet hem Köneürgenjin hökümdary edilip bcllenilyâr. Ol Sokan Sanjara vvepaly güllük edyâr. 1128-nji yylda aradan çykyar.Koneürgençin kuwally neberelerinin hakyky düybüni tutujy onun ogly Atsyz (1128-1156 y.) bolupdyr. Atsyz garaşsyzlyga ymtylypdyr. Onun bu tin dolandyryşy uruslar we diplomatik gepleşikler bilen geçipdir. Syrderyanyn bogypçaklar, türkmcnler bilen harby gatnaşyklar geçiryâr. Sanjara garşy göreş bereketlerini alyp baryar. 1138-nji yyldaky gozgalan üçin Soltan Sanjar ona ternmi beryâr - Köneürgençden kowyar. Kmma, Atsyz birnâçe \vagtdan yzyna dolanyar, sondan son Köneürgenç şalary garaşsyz bökümdarlyk bolyar. Atsy/ öz hökümdarlygyny Seyhun deryanyıi boyunda yerleşen Jc-nte çenli güneldyâr. Günorta Türkmenistana edilen yörüş Atsyzyn in sonky yörüşi bolyar. 1156-njy yylda Nusayyn golayynda Şahristanda ol aradan çykyar. Köneürgenç Tagtyna onun ogly Il-Arslan geçyâr (1156-1172 y.)- Ol Gürgeni we Dehistany boyun egdiryâr.

Köneürgenç döwleti Il-Arslanyn ogly Tekesin dolandyran yyllarynda (1172-1200 y.)ep-esli üstünlikler gazanypdyr. 1193-94-nji yyllarda ol öz hökümdarlygyna Horasany, Reyi ^vc1 Yspyhany birleşdiryâr. 1196-njy yylda demirgazyk-günbatar Eyran Köneürgcnje tabyn edilyâr.

Köneürgenç in guyçli döwletlerin birine övvrülyâr. Ekerançylyk, senctçilik we söwda işleri bu döwletin şâherlerindc çalt ösüp başlayar. Tekcş ömrinin sonky yylarynda Güz döwlet.i bilen uzağa çeken ursa başlapdyr (dcmirga/yk Hindistan, Owganystan). Ol uruş onun ogly Alayeddin Muhammet II-nin (1200-1220) dolandyran döwründe hem dowam edipdir. Döwürdeşler Muhammet Il-ni «Ikinji iskender» diyip atlandyrypdyrlar. Guzlar Horasanyn kop bölegini (Sarahsy, Nusayy, Abywerdi) basyp alypdyrlar. 1204-nji yylda gurlar derbi-dagan edilyâr we Bal h bilen Gazna Köncürgenje goşulyar. Gazna we Güz dövvletlerin mülkleri Muhammet şanyn uly ogly Jclaleddinin ygtyyaryna berilyâr.

Yeketâk hökümdarlygyn pugtalandyrylmagy \ve özara uruşlary wagtlayynça yatyrylmagy bilen, tabyn edilen yurtlaryn hasabyna Köneürgenç döwletinin ykdysadyyeti çalt. ösüpdır. Emma, dayhanlaryn we senetçilerin esasy böleginin ya^ayyş derejesi pes bolupdyr (hyraç alynyar, hâkimiyet uğrunda göreş: Türkmen hatyn, gypjaklar).

Türkmen tajpa han - bcgleri gypjak hanlaryna garşy çykyş edip, umytlaryny Köneürgenç s.anyiî ogly Jelalcddine baglapdyrlar. Türkmen hökümdary Jelaleddin Menburun Köneürgenç döwletinin in sonky hökümdary bolyar.

Birnâçe wagtlar Köneürgençli türkmenlcrin döwleti öz çâgi, Ululygy boyunca scljuk t ürkmeni erinin döwleti bilen denleşyâr, emma bu hawdanyn âpet kuwwatlylygy u/.ak dowam etmeyâr. Köneürgenç döwleti 1219 yyldaıı başlap mongollaryn yzygiderli çözüşlarynyn gurbany bolyar. 1231-nji yylda Köneürgenç dövvleti yykylyar,5-nji sah.

Türkmen halkynyn medeniyetinin ösüşi Merkezi Aziyanyn halklarynyn medeniyeti bilen baglanyşyklydyr. Bu baglanyşyk j ay gurluşygynda, binagârçilikde yüze çykyar. Özboluşly binalaryn arasynda Deşikgala (Köneürgençde) muna nusga bölüp biler. J aylar çiğ kerpiçden salnypdyr. Olaryn gurluşygynda düşmandan goranmak üçin zerurlyk göz önünde tutulypdyr. Arap basyp alyşlaryndan son Türkmenistanyn yerlerinde gümmezli çiğ kerpiçden salnan jaylaryiî, uly kenvensaraylaryn gurluşygy has ösüpdir (Dayahatyn, XII as.)-Yslam dininin ornaşmagy bilen yurdumyza metjitlerin, medreselerin gıırluşygy gin geriş alypdyr. Bu ymaratlary yerli ussalaryn salmagy türkmen milletinin yokary derejede ösenliginin subutnamasydyr. XII asyryn 40-nji yyllaryııda bina edilen soltan Sanjaryn gubry Türkmenistanda in uly arhitektura yadigârliklerinin bindir (beyikligi 30 ınetr gowrak, dörcdiji - Muhammet ibn Atsyz). Merkezi Aziada in beyik ymarat hasaplanyan (beyikligi - 59-60 rnetr) Gürgençdâki minaranyn gurluşygynyn düybi Al Mamun tarapyndan 1011-nji yylda tutulypdyr.

Şâherlerin meydany ginelipdir wc olar keramiki, metal işlâp bcjcrmcgin, /ergârçiiigin esasy merkezlen bolupdyrlar. Dehistandan tapylan gaplaryn yü/ünde orta asyr sahyry Ferdöwsinin «Şanamasyndan» alnan yazgylar gabat gelyâr.

Çeperçilik medeniyeti hem ösüpdir. Yüpek, nah, yün matalar we nepis dokalan halylar bilen türkmen topuragy şöhratlanypdyr. Horasanlylaryn halysy -<seljuk halysy» diyip kabul edilyâr. Olar Yewropa yurtlaryna-da âkidilipdirler we kâbiri hâ/.ire çenli muzyylerde saklanyarlar.

Türkmen medeniyetinin kemala gelmeği, onun hat-yazuwy bilen ayrylman baglanyşyklydyr. Menvden 40-a golan resmiııamalar tapyldy, Yslamyn aralaşmagy bilen arap dili orta asyrlar zamanynda halkara gatnaşyklalarynyn dili bolupdyr. Bu dil dine köşk ya-da divvanyn dili bolman, eysem sol dÖAvürin cdcbiyaty, ylmy hem arap dilinde bolupdyr. Arap dilinde onat gurlâp, yazyp bilyân adamlaryn önünde uly mümkinçilikler açylypdyr.

Irki orta asyrlardan başlap Merke/i Aziyada sol sanda türkmen yerlerinde-de geometriya, algebra, astronomiya ylymlary ösüpdir.

Gündogaryn uly alymlarynyn biri Muhammet ibn Musa al Horezmi. Al Horezmi dünyâde belli matematik bolyar. Ol Bagdalda «akyldar öyünde» işlâpdir, sol yerde alym matematiklerin mekdebinin (akymynyn) baştutany, algebrany döredenlerin biri bohırdyr.