Yşrakylyk-Yşraky filosofiýasynyň aýratynlyklary

Yşrakylyk

düzet

YŞRAKYLYK (illuminisme) we Suhrewerdi Musulman medeniýetiniň geçmiş taryhynda meşşaýy mekdebinden gijiräk ýüze çykan ýene-de bir ylmy häsiýetli akymlaryň biri “yşrakylykdyr”. “Yşrak” söz manysy jähtden “ýagtylygyň ýaýramagy, güneşiň dogmagy” diýmekligi bildirýär. Bu akyma “nur filosofiýasy” hem diýilýär. Usuly logika we pikir netijesi bolan meşşaýylyga reaksiýa hökmünde ýüze çykypdyr. Keşf, ylham we duýgurlyk, syzyjylyk prinsipinden ugur alypdyr. Mutasawwyflaryň bir bölegi yşrakylyga eýerendigi öňe sürülipdir. Tebigat filosofiýasy mekdeplerinde duş gelinşi ýaly, ýüze çykan ilkinji pursatyndan başlap klassyk bilim ulgamynda hasaplanylmandygy, käbir kelamçylar tarapyndan gaýduwsyzlyk bilen tankyt edilipdir we zamanasynyň administrasiýasy tarapyndan yzarlanandygy üçin yşrakylyk hem köpçülik tarapyndan godaw tapmandyr, şol sebäpden hem giöden ýaýrap bilmändir. Yşrakylygyň esaslandyryjysy “Maktul” (öldürilen) lakamy bilen giňden tanalan Şahabeddin Sührewerdidir (549/1155). Musulman medeniýetindäki akyl ýetiriş ulgamynyň çür depä baryp ýeten XII asyryň ikinji ýarymynda ýaşap geçen sopy, akyldar Azyrbeýjanyň Sührewerd diýilýän şäherinde dünýä inipdir. Asyl ady Ebul-Futuh Ýahýa ibn Habeş ibn Emirekdir. Türkmenlerden gelip çykandygy barada käbir çaklamalar öňe sürülipdir. Ömrüniň aglaba bölegini diýen ýaly Anadoly seljuklylary döwründe Anadolyda ýaşapdyr. Ýaşlyk ýyllarynda ol jadygöýlük bilen aýyplanypdyr, dini we filosofiki pikirleri zerarly Halap äşherinde ölüm jezasy berilip öldürilipdir (587/1191). Akyldar aradan çykandan soň käbir kişiler tarapyndan ýigrenç bilen ýatlanypdyr, beýleki bir bölegi tarapyndan bolsa onuň weli bolandygyna ynanylyp, uly hormat goýulypdyr. Sührewerdiniň iň möhüm eserleri: “Hikmetul-işrak”, “Heýakilun-nur”, “Pertewnama”, “Elwahy imadiýe” we pars dilinde ýazan “Telwihat” ady bilen meşhur bolupdyr. Sührewerdiniň filosofiýasy esaslary nukdaýnazaryndan täze platonçylyga daýanýar. Usuly bolsa irrasional syzyşdyr, sensualizmdir. Çünki akyl ýoly bilen hakykata ýetip bolmaýar, esasanam Aristotelden bäri akyl ýoluna eýeren filosoflar hemişe birek-birek bilen garpyşyp gelipdirler. Yşrakylyga täsir eden çeşmeler dogrusynda birek-birekden parhly garaýyşlar öňe sürülipdir .91 Meşşaýylyk bilen tasawwufyň arasynda belli bir orny eýeläpdir. Meşşaýylaryň nazar usulynyň tersine lezzet ähli hökmünde mälim bolupdyr. Emma yşrakylar şowhuna daýanýan daşgynlygy, jezbäni we syry serhoşlygy (sekir) kabul edipdir. Ruhy taýdan duýgurlyk, syzyjylyk, filosofiýasynyň esasy özenini düzüpdir. Ýöne welin kalp we yşrak arkaly hakykata ýetip bolýar. Bu bolsa ýokary älemde ynsanyň beden heýkeline ýa-da nefsine şöhlelenýän nuruň belli bir aň ýagtylanmasyny emele getirmekligi bilen amala aşýar. Biz zatlary şonuň saýasynda akyl ýetirip bilýäris. Bu nur bilen hasyl bolan bilim/akyl ýetiriş, ynsandan has ýokary derejeli bilimdir. Çünki şol nur Alladandyr. Oňa eýe bolan kişi barlyklara we hadysalara höküm etmegi başarýar, kerama görkezmegiň hötdesinden gelýär. Bolup geçen we bolmagyna garaşylýan her bir zat oňa aýandyr, gizlilik perdesi syýrylandyr. Ynsan keşf arkaly derejeleýin, basgançaklaýyn garaňkylykdan (zulmatdan) nura beýgelýär. Ähli nurlaryň nury (nurul-enwar) soňsuz barlyk ýa-da Alla tagaladyr. Ynsan nefsi terbiýelemek arkaly käbir mertebelerden ýokaryk geçýär we netijesinde ýokary mertebeli ruhy güýçleri gazanýar. Kalbynda aňdyňlyk, durulyk hasyl bolar, many älemi bilen arabaglanyşyga girişýär. Ol ýerdäki hakykatlary görýär we şol ýerden sesler işdilýär. Ol älemden ýüze çykarylan bilim/akyl ýetiriş, sözler bilen beýan edip bolmaýar. Magdanlaryň otdan gyzyp ýakma häsiýete eýe bolşy ýaly, kämil ynsan hem nurlaryň nury (Alla tagala ýakynlaşmagy bilen käbir güýçler hasyl bolýar.2 Pygamberlerde, welilerde we käbir saýlama (mümtaz) kişilerde duş gelýän sadyk düýş, keramatlar we beýleki käbir adatdan daşary hallary hem Sührewerdi munuň delili hökmünde sanapdyr. Sührewerdi, irrasional syzyşy birek-birekden parhly ýerlerde, tapawutly manylarda ulanypdyr. Mysal üçin: 1. Syzyş manysyndaky hakykatyň ýürekde gönümel aýan bolmagy; 2. Akly bolan zadyň tötänleýin ýüze çykmagy; 3. Uky bilen oýaklygyň arasyndaky perdäniň aradan aýrylyp käbir syrlarynyň aýan bolmagy. Yşrakylygyň bu garaýyşlary “wahdaty wujud” garaýşyna ýakynlaşypdyr, ylaýta-da Ibn Arabynyň (1162-1240) filosofiýasyna uly täsir ýetiripdir. Psihologiýada soňky döwürlerdäki metapsihika degişli barlaglar netijesinde yşrakylygyň irrasional usulynyň arasynda meňzeşlik ýüze çykarylypdyr. Emma bu usula musulmançylykda tebigat/pozitiw ylymlar, mantykçylar we meşşaýylar tarapyndan hemişe şüphe bilen garalyp gelnipdir.


Mazmuny

düzet

Edebiýat

düzet

Çeşmeler

düzet

Bellikler

düzet