Gyrgyzystan

Кыргыз Республикасы
Gyrgyz Respublikasy

Baýdagy Gyrgyzystan gerbi
Paýtagt	Bişkek
Prezident	Sadyr Japarov
Dil	Gyrgyz
Gimn	Gyrgyzystan respublikasynyň döwlet gimni
Meýdany	199.900 km²
Ilat  – ilat/km²	5.264.000   26/km²
Garaşsyzlyk	25 Avgust 1991
Pul	Gyrgyz sum
Wagt	UTC +6
Telefon kod	996
Internet TLD	.kg

Gyrgyzystan (gyrg. Кыргызстан), Aziýa'da bir döwlet.

1991-nji ýylyň 31-nji awgustynda garaşsyzlygyny gazanan Gyrgyzystan demirgazykda Gazagystan, günbatarda Özbegistan, günortada Täjigistan, günorta-gündogarda Hytaý bilen serhetleşýändir.
Döwletiň tutýan meýdany 198 500 inedördül kilometr bolup, ilaty 6,598,944 adamdyr . Ilatyň 64,9 % gyrgyzlar, 13,8%, özbekler, 12,5% ruslardyr.

Gyrgyzystanyň topraklarynyň 65%-ini Týan-şan daglary tutýandyr. Bu döwletde ýerleşýän Yssyk-köl dünýäde ululygy boýunça Titikakadan soňra ikinji dag kölüdir.

Gyrgyzystanyň esasy şäherleri we welaýatlary: Bişkek (öňki ady Frunze), Batken (merkezi Batken), Çu (merkezi Tokmok), Jelal-abad (merkezi Jelal-abad), Naryn (merkezi Naryn), Oş (merkezi Oş), Talas (merkezi Talas), Yssyk-köl (merkezi Karakol).

Paýtagty Bişkek bolup, 1825-nji ýylda Kokant hanlygy tarapyndan Bişkek sebitinde gala hökmünde gurlandyr. Bişkek 1922-nji ýylda Daglyk oblastynyň merkezi, 1924-nji ýylda Gyrgyz Awtonom oblastynyň paýtagty bolupdyr. 1926-njy ýylda şäheriň ady Frunze (Bolşewik serkerdesi M. Frunze Bişkekde doglupdyr) diýlip üýtgedilipdir. 1991-nji ýylda şähere taryhy ady gaýtarylyp berlipdir. 2000-nji ýyldan başlap Oş şäheri döwletiň günorta paýtagtydyr.

Gyrgyzystanyň milli pul birligi somdur.

Garaşsyz Gyrgyzystanyň içeri we daşary syýasaty

Gyrgyzystan 1991-nji ýylyň 31-nji awgustynda garaşsyzlygyny yglan edipdir. Şol ýylyň 12-nji oktýabrynda Askar Akaýew saýlaw esasynda Gyrgyzystanyň Prezidentligine saýlanypdyr. 1991-nji ýylyň dekabrynda Gyrgyzystan Garaşsyz Döwletleriň Arkalaşygyna giren şertnama gol çekipdir.Gyrgyzystanyň garaşsyzlygy ilkinji ykrar eden döwlet Türkiýedir (24-nji dekabr 1991).

Gyrgyzystanda ilçihana açan ilkinji döwlet Amerikanyň Birleşen Ştatlarydyr (1992-nji ýýlyň 1-nji fewraly). 28-nji fewralda Türkiýe Bişkekde ilçihanasyny açypdyr. Gyrgyzystan 1992-nji ýylyň 2-nji martynda Birleşen Milletler Guramasyna kabul edilipdir. 1992-nji ýylda Ykdysady hyzmatdaşlyk guramasyna, UNESCO, 1996-njy ýyldan başlap Şanhaý hyzmatdaşlyk guramasynyň agzasydyr.

UNESCO-nyň goldawy bilen Gyrgyzystanda “Manas” dessanynyň 1000 ýyllygy (1995) we Oş şäheriniň 3000 ýyllygy (2000) ýyllygy bellenilipdir. Gyrgyzystanyň teklibi bilen 2002-nji ýyl Birleşen Milletler Guramasy tarapyndan “Daglar ýyly” diýlip kabul edilipdir.

SSSR-iň ýykylmagyndan soňra Gyrgyzystan Konstitusiýasyny taýyarlamak üçiň ýörite topar düzülip işlenilipdir we 1993-nji ýylyň 5-nji maýynda Gyrgyzystanyň ilkinji Konstitusiýasy yglan edilipdir.

1992-nji ýylyň 3-nji martynda Gyrgyzystanyň milli baýdagy tassyklanylypdyr. Döwletiň gimni şol ýylyň 18-nji dekabrynda, gerbi bolsa 1994-nji ýylyň 14-nji ýanwarynda kabul edilipdir. 1992-nji ýylda öz milli goşunyny guran Gyrgyzystanyň yaragly güýçleriniň serkerdebaşysy Prezidentdir. Gyrgyzystanyň resmi dili gyrgyzjadyr. 2001-nji ýylyň 24-nji dekabrynda çykarylan kanun bilen rus dili döwletiň ikinji resmi dili bolupdyr. Häzirki wagtda Gyrgyzystanda ulanylýan elipbiý 1940-njy ýyldan bäri dowam edip gelýän Kirill elipbiýidir.

Garaşsyzlyk ýyllarynda Gyrgyzystanyň metbugatynda dürli atdaky gazet-žurnallar çap edilýärler. Asaba (Baýdak), Gyrgyz ruhy, Res Publika, Delo No, Aalam ýaly hususy gazetler, Kut Bilim (Kutadgu Bilig) ýaly ýarym resmi gazetler, Gyrgyz Tuusu (Gyrgyz baýdagy), Slowo Kyrgyzystana, Erkin Too (Erkin daglar) ýaly resmi gazetler metbugatyň esasy organlarydyr. Şeýle hem Türkiýäniň Zaman gazeti hem çykýandyr.

2005-nji ýylda Gyrgyzystandaky parlament saýlawlaryndan soňra Kurmanbek Bakiýew Prezidentlige saýlandy. 2010-njy ýylyň aprel aýynda Talasda başlaýan halk gozgalaňynyň netijesinde öňki Daşary işler ministri Roza Otunbaýewa Gyrgzystanyň Prezidentligine saýlandy.

Ykdysadyýet

Gyrgyzystanyň Milli banky Gyrgyzystanyň merkezi banky bolup hyzmat edýär.

Gyrgyzystan öňki Sowet Soýuzynyň iň garyp dokuzynjy ýurdy we häzirki wagtda Merkezi Aziýada Täjigistandan soň ikinji garyp ýurt.Ýurduň ilatynyň 22,4% -i garyplyk çäginden aşakda ýaşaýar

Halkara Walýuta Gaznasy (HPG), Bütindünýä Banky we Aziýa Ösüş Banky ýaly esasy günbatar karz berýänleriň goldawyna garamazdan, Gyrgyzystan garaşsyzlykdan soň ykdysady kynçylyklara sezewar boldy. Ilkibaşda bular Sowet söwda blogunyň dargamagynyň we respublikanyň isleg ykdysadyýetine geçmegine päsgel berýän bazarlaryň ýitmeginiň netijesi boldy.

Hökümet çykdajylary azaltdy, baha subsidiýalarynyň köpüsini bes etdi we goşulan baha üçin salgyt girizdi. Umuman aýdanyňda, hökümet bazar ykdysadyýetine geçmegi maksat edinýär. Ykdysady durnuklaşdyryş we özgertmeler arkaly hökümet uzak möhletleýin yzygiderli ösüş nusgasyny döretmäge synanyşýar. Özgertmeler 1998-nji ýylyň 20-nji dekabrynda Gyrgyzystanyň Bütindünýä Söwda Guramasyna (BSG) goşulmagyna sebäp boldy.

Gyrgyzystanyň ykdysadyýetine Sowet Soýuzynyň dargamagy we giň bazarynyň ýitmegi agyr täsir etdi. 1990-njy ýylda Gyrgyzystanyň eksportynyň 98% töweregi Sowet Soýuzynyň beýleki ýerlerine gitdi. Şeýlelik bilen, 1990-njy ýyllaryň başynda ýurduň ykdysady görkezijileri öňki Sowet Soýuzynda däp bolan bazarlarynyň ýitip gitmegi bilen zawodlar we döwlet fermalary ýykylan Ermenistan, Azerbaýjan we Täjigistandan başga öňki Sowet respublikalaryndan has erbetdi. Soňky ýyllarda ykdysady görkezijiler ep-esli gowulaşan hem-de esasanam 1998-nji ýyldan bäri ýeterlik maliýe girdejilerini almakda we ýeterlik sosial howpsuzlyk toruny üpjün etmekde kynçylyklar galýar. Russiýada işleýän 800 000 töweregi gyrgyz migrantynyň pul iberişleri Gyrgyzystanyň jemi içerki önüminiň 40% -ini emele getirýär.

Oba hojalygy Gyrgyzystanyň ykdysadyýetiniň möhüm pudagydyr (Gyrgyzystanda oba hojalygyna serediň). 1990-njy ýyllaryň başynda hususy oba hojalygy hasylyň üçden birinden ýarysyna çenli üpjün etdi. 2002-nji ýylda oba hojalygy jemi içerki önümiň 35,6% -ini we işiň ýarysyny düzdi. Gyrgyzystanyň sebiti daglyk bolup, maldarçylygy ösdürip ýetişdirýär, iň uly oba hojalygydyr, şonuň üçin ýüň, et we süýt önümleri esasy harytlardyr. Esasy ekinlere bugdaý, şeker şugundyry, kartoşka, pagta, temmäki, gök önümler we miweler girýär. Daşary ýurtlardan getirilýän agrohimiýa we nebitiň bahalary gaty ýokary bolansoň, köp ekerançylyk nesillerdäki ýaly el we at bilen amala aşyrylýar. Oba hojalygyny gaýtadan işlemek senagat ykdysadyýetiniň esasy bölegi, şeýle hem daşary ýurt maýa goýumlary üçin iň özüne çekiji pudaklardan biridir.

Gyrgyzystan mineral serişdelere baý, ýöne ähmiýetli nebit we tebigy gaz gorlaryna eýe; nebit we gaz import edýär. Mineral gorlarynyň arasynda kömür, altyn, uran, antimon we beýleki gymmatly metallar bar. Metallurgiýa möhüm pudak bolup, hökümet bu ugurdan daşary ýurt maýa goýumlaryny çekmegi umyt edýär. Hökümet Kumtor altyn käninden we beýleki sebitlerden altyn çykarmak we gaýtadan işlemek boýunça daşary ýurtlylaryň işjeň gatnaşmagyny höweslendirýär. Waterurduň bol suw baýlyklary we daglyk ýerler oňa köp mukdarda gidroelektrik energiýasyny öndürmäge we eksport etmäge mümkinçilik berýär.

Esasy eksport reňkli metallar we minerallar, ýüň önümleri we beýleki oba hojalyk önümleri, elektrik energiýasy we käbir in engineeringenerçilik önümleri. Importda nebit we tebigy gaz, gara metallar, himiki maddalar, tehnika, agaç we kagyz önümleri, käbir iýmitler we käbir gurluşyk materiallary bar. Öňdebaryjy söwda hyzmatdaşlary Germaniýa, Russiýa, Hytaý, Gazagystan we Özbegistan. Pekin 2013-nji ýylda “Bir guşak we ýol başlangyjy” (BRI) işe başlandan soň, Hytaý ykdysady gatnaşygyny giňeltdi we Gyrgyzystanda ençeme infrastruktura taslamalaryna başlady.

Telekommunikasiýa infrastrukturasy barada aýdylanda bolsa, Gyrgyz Respublikasy Bütindünýä Ykdysady Forumyň Tor Taýýarlyk Indeksinde (NRI) Merkezi Aziýada soňky orunda durýar - bu ýurduň maglumat we aragatnaşyk tehnologiýalarynyň ösüş derejesini kesgitlemek üçin görkeziji. Gyrgyz respublikasy 2014-nji ýyldaky NRI reýtinginde umumy sanawda 118-nji ýeri eýeledi, 2013-nji ýyldan üýtgemedi.

Miras instituty tarapyndan ykdysady azatlyk boýunça Gyrgyzystan 78-nji ýerde durýar.

COVID-19 pandemiýasynyň hyzmatlara, pul geçirmelerine we tebigy baýlyklara bil baglaýan Gyrgyzystanyň ykdysadyýetine ep-esli täsir etmegine garaşylýar. Netijede, ykdysady çökgünligi azaltmak we soňky ýyllarda gazanylan ösüşiň köp bölegini goramak üçin Bütindünýä banky ýurtdaky birnäçe taslamany maliýeleşdirmek arkaly goldaw berer.

Gyrgyzystan