Italiýa

Italiýa

Italiýanyň baýdagy Italiýanyň gerbi
Paýtagty	Roma
Resmi diller	Italýan dili
Prezident	Serjo Mattarella
Baş bakan	Jorja Meloni
Gimni	Il Canto degli Italiani
Puly	Ýewro
Telefon kody	+39
Internet TLD	.it

Italiýa (ital. Italia [iˈtaːlja], resmi ady — Italiýa Respublikasy (ital. Repubblica Italiana)) — Ýewropanyň günortasynda, Ortaýer deňziniň merkezinde döwlet.

Demirgazyk-günbatarda Fransiýa (serhetiň uzynlygy — 488 km), Şweýsariýa (740 km) we demirgazykda Awstriýa (430 km), demirgazyk-gündogarda bolsa, Sloweniýa (232 km) bilen araçäkleşýär. Şeýle hem onuň Watikan (3,2 km) we San-Marino (39 km) bilen içerki serheti bar.

Italiýa Apennin ýarymadasynda, Padan düzlüginde, Alplaryň günorta ýapgytlarynda, Siciliýa we Sardiniýa adalarynda hem-de birnäçe ownuk adada ýerleşýär.

Döwlet ulgamy

Italiýa respublikadyr. Häzirki konstitusiýa 1947-nji ýylyň 22-nji dekabrynda kabul edildi we 1948-nji ýylyň 1-nji ýanwarynda güýje girdi. Döwlet baştutany prezidentdir (1999-njy ýylyň maý aýyndan bäri K.A Çampi). Sebitleriň wekilleriniň gatnaşmagynda Mejlisiň iki palatasynyň bilelikdäki mejlisinde 7 ýyl saýlanýar. Kanun çykaryjy organy Deputatlar palatasyndan we Senatdan ybarat Mejlis. ýerine ýetiriji häkimiýet ministrler geňeşi tarapyndan amala aşyrylýar. Prezident ministrler geňeşiniň başlygy we teklibi boýunça ministrleri belleýär.

Welaýatlar we Häkimlikler

Italiýa 20 sebite (sebit) bölünýär. Olaryň bäşisi, ýerli kanunçylyga üýtgetme girizmek hukugy bolan ýörite awtonom sebit statusyna eýe. Olar hem öz gezeginde 109 welaýatdan we 8101 häkimlikden ybarat.

Tebigat

Ýurduň kenar ýakasy (7500 km) Apennine ýarym adasynyň günortasynda ýokary we aşak, beýleki böleginde bolsa tekiz diýen ýaly. Territoriýa ýurduň 4/5 bölegi daglardan we depelerden ybarat. Italiýanyň demirgazygynda Alp daglary ýerleşýär: Günbatar Alp daglarynyň eňňitleri (Mont Blanc depesi, 4807 m - Italiýanyň iň beýik nokady) dik. Gündogar Alp daglary (iň beýik nokady Ortles dagy, 3899 m) kem-kemden azalýar we gündogardaky karst platosyna goşulýar. Alp daglarynyň günortasynda ýerleşýän Padan düzlügi gündogarda Adriatik deňzine inýär. Po derýasynyň jülgesi batgalyk düzlük. Apennin daglary Alennine ýarym adasynyň boýunda 1200 km uzaklykda ýerleşýär. ýitip giden we ýitip gitmeýän birnäçe wulkan bar (Amiata - 1734 m, Wesuwiýus - 1277 m). Italiýa adalarynyň relýefleri esasan daglyk, Etna (3340 m), Stromboli, Wulkanlar bar. Italiýanyň merkezi we günorta böleklerinde ýygy-ýygydan güýçli ýer titremeler bolýar.

Italiýada kömür, bitumly slanets, nebit, gaz, gurşun, demir magdany, boksit, kükürt we stol duzy bar. Simap magdan gorlary boýunça Italiýa dünýäde öňdebaryjydyr. Mermer Toskanda gazylýar. Mineral we yssy (temperatura 100-200 °) bahar, köp.

Howasy Ortaýer deňziniň subtropiki, Padan düzlüginde has mylaýym. Alp daglarynyň demirgazygyndan gelýän sowuk şemal ýeli böwetleýär. Tomus yssy we gurak. Dag eteklerinde we düzlüklerde iýul aýynyň ortaça temperaturasy 20-28 ° C, yssy şemal öwüsýän mahaly käwagt 40-45 ° C çenli ýokarlanýar. Januaryanwar aýynyň ortaça temperaturasy Alp daglarynyň we Padan düzlüginiň eteginde 0 °, Apennin ýarym adasynda we adalarynda 1-12 °. Gündogar Alp daglary we Demirgazyk Apenninler Italiýada iň ýagyşly ýerlerdir (ýylda 3000 mm). Theurduň içerki böleginde ýylda 600-800 mm, Sisiliýa we Sardiniýa adalarynda 500 mm ýagyş ýagýar. Alp daglarynyň italýan böleginde 800-den gowrak buzluk bar.

Iň uly derýa Po bolup, onuň goşundylary gämi gatnawydyr. Italiýanyň demirgazygynda has köp derýa bar. Derýalary ýagyşdan, gardan we buzluklardan suw alýar. Suwaryş we gidroelektrik öndürmek üçin ulanylýar. Uly köller: Garda, Komo, Lago Maggiore, Bolsena we ş.m. Olaryň gämileri, kenarlarynda köp sanly kurort bar.

1800 m belentlige çenli Alp daglarynyň goňur-tokaý toprak eňňitlerinde giň ýaprakly we ýaprakly tokaýlar bar, üstünde dag-çemenlik topraklarynda gyrymsy agaçlar, subalpin we dag çemenlikleri bar. Apennin ýarym adasynda 500-600 m belentlikde Sisiliýa we Sardiniýa (goňur toprak) hemişe gök öwüsýän daş dublar we dublar, sosnalar, Halap sosnalary we gyrymsy agaçlar ösýär. 1500 metre çenli goňur we goňur dag topraklarynda dub, gara gaýa we kashtan tokaýlary, 2000 m-den ýokary ýaprakly we giň ýaprakly tokaýlar, dag depelerinde subalpin çemenlikleri bar.

Italiýada ýabany haýwanlar esasan daglarda duş gelýär. Alp daglarynda we Apenninlerde serna, ýabany pişik, dag we tokaý gyrgysy, kellesi, goňur aýy, towşan we sugun ýaşaýar. Guşlaryň we süýrenijileriň 400 töweregi görnüşi bar. Balyk tutmagyň köp görnüşi bar. Italiýada täsin ösümlikleri, haýwanlary we geologiki desgalary gorap saklamak üçin goraghanalar döredildi. Milli seýilgähler: Stelwio, Granparadiso, Abruzzo, Calabria, Sirceo we ş.m. - umumy meýdany 200 müň ga.

Ilatyň 98% -den gowragy italýan; galanlary Romanş, Tirollar, Fransuzlar, Slowenler we Horwatlar, şeýle hem albanlar, katalonlar we ş.m. Resmi dil italýan dilidir. Esasy din katolikdir. Ilatyň 67% şäherlerde ýaşaýar. Esasy şäherler: Rim, Milan, Naples, Turin, Genoa, Palermo.

Ykdysadyýet

Italiýa ýokary derejede ösen senagat-agrar ýurt. Dünýäniň iň ösen 10 ýurdunyň biri. Jemi içerki önümde senagatyň paýy 31,6%, oba hojalygynyň paýy 2,9%, hyzmatlaryň paýy 65,5% (1997). Italiýada hyzmat pudagynda 12 milliondan gowrak adam işleýär, 6,5 million. senagatdaky adamlar, 1,5 mln. adam oba hojalygynda işleýär.

Ulag ulgamy

Ýolagçylaryň 90% -den gowragy we harytlaryň 80% -den gowragy ýol ulaglary bilen daşalýar. Uly ýollar. -304 müň km, demir ýol. - 19,6 müň km. Daşary ýurda iberilen we alnan harytlaryň köpüsi deňiz ulaglary bilen daşalýar (eksport harytlarynyň 60-65%, import harytlarynyň 80-90%). Esasy deňiz portlary: Genoa, Trieste, Wenesiýa, Naples.

Italiýa halkara syýahatçylygynyň iň uly merkezlerinden biridir (ýylda 50 milliondan gowrak syýahatçy gelýär).

Daşary söwda

Italiýanyň ykdysadyýeti esasan daşary söwda baglydyr. Italiýa senagat tehnikalaryny, ulaglary, ýazuw maşynlaryny we kalkulýatorlary, himiýa we oba hojalyk önümlerini, egin-eşikleri we aýakgaplary, nebit önümlerini we ş.m. eksport edýär. çykarýar Nebit, kömür, demir magdany, gara we reňkli metallar, pagta, şeýle hem tehnika, agaç, kagyz, azyk önümlerini import edýär. Söwda esasy müşderileri: Ýewropa Ykdysady Bileleşigi ýurtlary, ABŞ, Russiýa.

Lukmançylyk hyzmaty

Italiýada döwlet lukmançylyk edaralaryndan başga-da hususy lukmançylyk hem adaty zat. Lukmanlar uniwersitetleriň 27 lukmançylyk fakultetinde tälim alýarlar. Köp sanly şypahanalar bar, esasanam mineral suwly we palçykly hammamly şypahanalar. Iň meşhurlary: Montecatini Terme, Fuji, Salsomajore, Castellammare di Stabia, AbanoTerme, Capri.

Peýdaly baglanyşyklar

www.initalia.uz Archived 2022-10-22 at the Wayback Machine - Italýa we Italýan dili we grammatikasy barada Web-saýty

Salgylanmalar

• Simone, Raffaele (2010). Enciclopedia dell'italiano. Treccani. 
• Berloco, Fabrizio (2018). The Big Book of Italian Verbs: 900 Fully Conjugated Verbs in All Tenses. With IPA Transcription, 2nd Edition. Lengu. ISBN 978-8894034813. 
• Palermo, Massimo (2015). Linguistica italiana. Il Mulino. ISBN 978-8815258847.